HMASAWNNA KAILAWN ZIRNA
- David Zochhuanmawia (Vida Hrahsel Saza)
A thupuiah ‘Hmasawnna kailawn zirna’ tih a ni bawk a. A ṭhat lohna lam (negative side) sawi vakna chi a ni lo tih a lang reng mai. A khuhhawnna a ni bawk a, a tira ka belh zeuh duh erawh chu, inzirtirna (education) chauh hi hmasawnna a ni lo tih hi kan hriat tel hmasak a pawimawh hlé mai. Mahse, hmasawnna kailawn erawh ‘zirna’ hi a ni chiang bàng a ni, tih hi kan hriat a ṭul a. A pawimawhzia hi nasa taka inzirtir uar sauh sauh kan la ngái zawk a ni. He kan in zirtir uar ngai tak ‘Zirna’ tih hian a háwl thui thei viauin a rinawm a. Lehkha inzirtirna (education) kan tih bak zirna hrang hrang a huam thei a, mihring hi piallei hnuaia kan zal hma hi chuan, zirlai kan ni tih kan in hriatchian a pawimawh hle a ni.
‘Zirna’ kan tih awmzia hi sawifiah vak ngai lovin, mizo zingah chuan a thu hian a sawifiah chiang viauin a hriat a. A sàp ṭawng nena sawi kawp hian hriat a awlsam leh zualin a rinawm. Zirna kan tih hi a sàp ṭawng chuan Education (inzirtirna) kan tih hi a ni mai a. Education (inzirtirna) tih thumal lo chhuahna ṭobul (origin) chu latin, educare aṭanga educatio tih leh English-a verb educatio(n) tih nena inzawmin, kum zabi sawmparukna laihawl (mid 16th Century) vel aṭanga kan hman ṭan tawh niin a lang. Chu baka zirna hrang hrang awm thei chu kan talent kan tih thleng hian zir belh ngai a ni a, tipung zel tur phei chuan rim taka thawh a, taimakna nen, hlawhtling tura zir belh zel ngai hringfate kan ni.
‘Hmasawnna’ kan tih pawh hi sawifiah dawn chuan, tuna kan thlen chin aṭanga hmalam pan, hmabak hlen a, hnung tawlh loh a ni ber mai a. Hmasawn tur erawh chuan thawhrim a ngai ém ém thung a ni. Mi thawkrim lo tan hmá a sawn theih ngai lo a. Hmasawn záwnga kal loh chu hnungtawlhna a ni bawk. Hmasawnna kan sawi laia thu inhne rem thei deuh chu ‘kailàwn’ nena sawi kawp hi a ni. Kailàwn tih hi mizo ṭawng a nih angin sawifiah vak ngai lovin a chiang ém ém bawk a. Rahbi (Step/Stairs) tiin a chiang lehzual àwm e.
Zirna a pawimawh a ni tih a lan chian ém ém nachhan chu Central Young Mizo Association (CYMA) in Kumpuan atan ‘Ruihhlo do’ aia ‘Zirna uar’ a hmang hian a ti chiang hlé in a hriat a. Hetia kumpuan atana kan neih a ngaih ták hial nachhan chu, Mizoram hian zirna (Education) ah tlakhniam lam kan pan ṭan a ni, tih a ti lang chiang ém ém a ni. India rama Literacy rate (lehkhathiam lam) an tehnaa Kum 2011 census aṭanga teh a, India rama pahnihna (2nd Position) ni reng ṭhin kha, kum 1996 aṭanga hman ṭan, September 8, 2020 International literacy day-ah chuan pathumna (3rd Position) ah kan lo tlahniam ta a. Kerela pakhatna (1st Position) la ni rengin, kan chung chiaha awm, min rawn luahlàntu, pahnihna (2nd Position) hi Delhi an rawn ni ta a ni.
Mizoram hi India ramah tuna kan literacy rate (lehkhathiam lam) chu 91.3 % a ni tih School Education Minister, Pu Lalchhandama Ralte chuan, September 11, 2019 khan a lo sawi tawh bawk a. Lehkhathiam lama kan tlahniam ta hi Mizorama NGO páwl lian leh chak tak Central YMA in vei nachang a hria a, a lawmawm ém ém a ni. Inzirtir nawn fo ngai mihring kan ni. Tun dinhmunah IAS thar kan nei tlemin, ṭan kan lák nasat a ngai ém ém a. Mizoram sawrkar hnuaia hnathawk IAS sawmthum pathum (33) awm mékah Mizo hming lang hi sawmhnih (20) an ni a, a bak chu hnamdang vek an ni. IAS probationer pahnih hi mizo ni lo ve ve an ni bawk. (as on 17. 01. 2020. He Article ka ziah lai hian hei aia list thar hi a la chhuak lo.) Hemi avang hian IAS ni thei turin ṭhangtharte inbuatsaih ila; kan ni lo palh hlauh a nih pawhin, Upa te’n, kan tum a sàn poh leh kan tlákna a sáng, an lo tih ṭhin kha. MCS, MPS etc., kan bei leh ang a, kan tum a sán phawt chuan kan tawlhthlakna tur a hniam tak tak thei lo a ni. Tum sáng lo, tlákna sáng bawk si lo hlut lohzia hi ngaihtuah thar leh ang u.
Zirnaa ṭan kan lak a ngaih nasatzia ka han tarlan aṭang hian mizo ṭhalaite’n rim taka thawkin, taimakna nen ṭan la thar ila. Lehkhathiam hi hmasawnna kailawn pawimawh ber pakhat a nihzia hi hre thar leh ang u. Zirna kan tih hian lehkhathiam hmasak a pawimawh a ni tih kan rilruah dah ila, chumi baka zirna hrang hrang hlamchhiah lovin; Professional line-a kal tur tan pawh zir tho a ngai a. Tuna kan thlen chin aia hmasawn kan duh a nih chuan, zirna kan ngaih pawimawh thar a ṭul tak zet a ni. Sawrkar hna kan hmu kher lo a ni thei, kan talent leh thiamna hrang hrang hmanga eizawng tur pawhin kan tih tur kan chian a, kan thiam chian (familiar) a pawimawh ém ém a. Chumi atan chuan ‘Zirna’ bawk hi thil pawimawh hmasa ber a ni.
Zir loh chuan a thiam theih loh a, thiam tur chuan zir a ngai a ni. Chhiar tlém hre záu nih ai chuan, chhiar tam hre záu na ná nà chuan veng chhungah pawh mi ràwn an hlawh bik ṭhin a ni. Chakma leh tuikuk hnam pawh hi tlèmte an ni a. Mahse, zirna lamah an ṭhangharh tlat. Nakin lawkah chuan Chakma nula/tlangval te’n kan sawrkar Office lian dawhkàn an luah ṭhup hunah chuan inchhirin tawpin tài a nei lo ang a. Se bo hnua se kawngkhar ang lek fang kan ni ang. Tuna thangthar mékte leh la zir hram hram thei chuan kan phak tawka sáng ber pein, hawh u, veng nuam siam turin, ram leh hnam tungding thar leh turin ‘Zirna’ hi uar deuh deuh zel ang u. Chu chuan hmasawnna rahbi thar min kaipui zel dawn si a.
A tàwp bera ka sawi duh chu hei hi a ni. ‘Hmasawnna Kailàwn Zirna’ chungchanga ka ngaih pawimawh berte zinga mi chu, mi chi hrang hrang thuziah chhiar hnem hi a ni a. Lehkhabu chhiar hnem a pawimawh tihna a nih chu! Tin, zirlai tan chuan khawvel chanchin, General Knowledge (G.K) atan chanchinbu (Newspaper) kan chhiar taimák a ngai em em a ni. Tualchhung aṭanga ram pawn chanchinthar (news) thlengin, chhiar taimà ila, mithiam tam tak leh ziakmi hrang hrang Article ziah te hi chhiar tam ila, hmasawnna tùr tam tak a awm a ni tih kan hriat a pawimawh hlé mai. Hawh u, ka ṭhalaipui leh lo chhuak thar zel tùrte pawhin ‘Hmasawnna kailàwn hi zirna’ a ni tih hre rengin, kan zir theih chhûng chuan taimà takin zirna uar deuh deuh zel ang u.