- Ruatfela Nu
Khuarel chhiatna kan tih tam zawk daih hi mihringte siam chawp a ni. “Leilung chhiatna avanga vanduaina leh chhiatna thleng” kan ti leh then a. Keimahni siam leh thlen chawp chhiatna hi kan sual vanga kan chunga khuarel thinurna lo thleng a ni zawk.
Mihringin a tihchhiat loh chuan a chhe lo: A fur a thalin Mizoram dung leh vangah ka zin kual nasa a. Kawng ko chim/ leimin pawhin min dang khawtlai fo a. Kawng min vanga a hun taka zin chhuah theih loh pawh ka nei bawk thin. Engati nge kawng ko chu a chim a a min? Kawng laih vang a ni mai. Mihringte duham chinlem nei lo hian, khuarel kan nghaisa a, kan suasam a, luikawr kan hnawh a, van ruahtui tlain luan ngaihna pawh a hre lo a, tuihawk leh luiin kawng an bo a. Mihring taksa ruangam ang deuha Siamtu duan, leilung hi lungngaiin a chiau vawng vawng a, tapin a rum tlawk tlawk a. Khuarel thinurna (wrath of nature) kan tawngbaw ta thin a ni.
A nia sin, mihring leh a kutthlakna hnuhma awm reng reng lohna, rala ramhnuai thing leh mau ngaw, siamtu duan anga lungawi tak leh mawi taka an ding hi ka thlir thin a. Furpuiah pawh a min hek hiamhuam hmuh tur a vang khawp mai. Sawi tur chu a awm ve mai thei chauh a ni.
Mihring pun vangin thing leh mau, ramngaw leh a chhunga cheng nungcha, tuihna leh tuikhur, luite leh lui liante hi kan indaih lo lo. Pathianin kan indaih tawk zela a siam ve a ni a. Kan mamawh tawk bak sumdawn nan kan hmang a, kan mamawh tawk bakin kawng kan lai a, kan mamawh tawh bakah hmasawnna (development) hming pua project kan siam avangin kan tichereu a, kan indaih loh phah ta zawk a ni.
Entirna pakhat chauh sawi ila: Chalhfilh tlang tichereutu chu mihring an ni. Ruahtui pai khawpa Chhura rual rual thing ngawr dur khup, a chunga hruizik leh ramngaw bawm chhawngtu, zawngaleihlawn leh hrui zam chi chi hrang hrang inzam khat tlat a ni a. Chu ngawin tui a pai chu hmar tlangdung kawngah a fur a thalin a dir tur tur a, mauin an dawh a, khualzin mite leh ram hnathawktute dangro dangchar a lo hnawn tawh thin a ni. Tunah chuan Chalfilh tlang chu duham chintawk nei lo mihringte leh ram hruaitu dawn tawi tak ten an tifilh zo ta a. Khaw 14 chawm tuihna pawh a kangchat titih ta a ni.
Kum 1970 vel khan Aizawl mihausa pa hoin Chalfilh tlang ngawpui thing lian tha tha chu thingzai (timber) a sumdawn nan hlawhfa ruaiin a kih tir a, pa pakhat phei chuan a hnuhkhawm vel nan Sai a ruai a. Aizawlah phur lutin saw mill-ah a zaitir tluk tluk a. Khatih hunlaia zura tam deuha thingzaite hming pawh ka hre vek a. He khawvela awm ve tawh lo an nih tawh vek avangin an hming chu sawi lo mai ila. Khanglai hun khan nature conservation lamah mipui kan la harh lo a, dem theih vak a ni lo ang a, demawm zawk chu forest department an ni. Log permit an pe miau a.
Kum 1976-ah Chalfilh tlang chu forest area-ah puan a ni a. Chu mi hnua ramhmul damdawi (vanaspati) chin project, cheng nuai 500 zet fun (a tawl vek) leh tourist destination (CHATOUR) atana envrironment clearance (EC) leh environment impact assesment (EIC) nei loa hmalakna an lo en liam hi a ni.
Dangerous memory: Chung kan environment lo tichereu hmasatute chu kan thinlung hian hria se la, mimalin ka hriat chauh a tawk lo a, ram leh hnam hriatrengna (collective memory) ni se la, chu pawh chu a la tawk zo lo cheu a. Hriatrengna hlauhawm (dangeruos memory)-ah chang rawh se. Chu chu eng nge a tangkaina? Chu hriatrengna hlauhawm chu tute tan nge a hlauhawm kan tih chuan, mahni hlawkna tura mi hmasate lo tih dik loh tawh anga tuna tih dik loh pawi ti lotu, mi hausa leh roreltute tan memory hlauhawm a ni a ni ang.
Hriatrengna daih rei, hriatrengna hlauhawm hi kan mamawh si a.
Chalfilh tlang tihchereu pawizia hi sawiin a siak lo a. Chu mi rual chuan kan ram hruaitu ten hmasawnna awmze nei lo, ram mipuiin a chhawr tangkai der si lo, project-in a kente pawisa it vanga kan environmet an han tichhe ringawt thin hi zak mawlh rawh se. Tuna mipui leh thangthar lo awm zel turte pawhin hre reng rawh se. Sawrkar hian sustainable development te an sawi ve fo a, sustainable development chuan thangthar chhuan lo la awm zel turte tana hnuhma tha a hlanchhawng zel tur a ni a, a daih rei bawk tur a ni. Kawngpui zau deuh nei ila, lenvahna hmuhma mawi leh nuam tak takte siam teuh ila, building lianpui pui sa ngir khep khup ila, hmuntinah khelmual tha nei teuh ila. Tui kan neih loha kan khawro vek chuan kan pem rauhsan a ngai tho ang a, hlutna a nei lo ang.
Van ruahtui dilin ram pumin tawngtai mur mur mah ila, ruahtui siamtu, ramngaw leh nungcha kan tihchereu vek chuan kan tawngtaina chhanin a awm lo ang.
The Country that ate Itself: Khawvela puma environment chhiatdan hi Pi Youtube-i leh Pu Google-a te ka zawt thin a. He thupui hi lo zawt ve teh u. Nauru thliarkar, 1970’s vel a hausa tawntaw, mimal pakhat sum lakluh (per capita income)-ah oil lipui Saudi Arabia chiah tluk lo an nihzia chhiar tur i hmu teuh ang. Tunah erawh an GDP khawvel puma 180-na chunglamah an awm ta. Khawvelin ‘Failed State’ tiin an sawi thin a. Mizoram pawh kan environment kan tihchhiat zel chuan min la sawi ve ang.
Engati nge chutiang khawpa ram hausa ni tawh, ram rethei ber zinga chhiar an lo nih ta kan tih chuan an ram hausakna ber leitha leh puak thei siamna (phosphate) kha, rapthlak khawpa nasain an rut a, an ram environment ngaihtuah hauh loin an han suasam ta tak tak a. An hausa em em ringawt mai a. Mahse tunah chuan ram rethei ber leh hnuaihnung, environment chhiat vanga chenna tlak loh khawpa hmun hreawm a ni tiin an sawi tawh.
Oil palm te, monoculture pawizia te, environment humhalh pawimawhzia te, ram sa kah leh sava suat pawizia te, thing leh mau nasa taka kan sawisak pawiziate kan mithiam ten an sawi thin. History ziaktu ten nakinah “Mahni ram tichhetu Mizote” tiin in la ziak ve mai a hlauhawm hle a ni. Hausa thur thur rih lo mah ila. Kan ram hi a hmang tangkai thiam tur thangtharte tan i humhalh hram hram ang u.
Khai ule, kan la tlai chhe lo e. Khuarel thinurna kan tawngbuak zel loh nan leh, kan ram neihchhun hi tuna keini ho leh thangthar chhuan lo la awm zel turte tana chenna tlaka siam tha turin kan rilru siam thar theuh ila. A takin thawk chhuak bawk ila. Ram changkangah chuan kawng an siam pawhin thing pakhatin ngil taka kawng kal tur a lo dan pawhin thing kit loin kawng an tikawi mai zawk a. Thing kih ai chuan sum ta tak sen belh pawh an pawiti lo a ni. Engati nge? Thingkung pakhat hlutzia an hriat vang a ni.
Keini zawng chutiang em em a la ngai lo mai thei e. Mahse kawnglai company in kan environment an tichhe nasa lutuk! Kawng thlang leh chhaka leivung an pah enin chhim leh hmar, chhak leh thlang ka kal a. Leivung paihna, spoil bank leh dumping area an siam tlem a, kawngah an nawr liam a. Heng hi mipui ten dan phal loh a ni tih kan ngaihtuah lo a, kan en liam mai mai a. An lai zo ang a, an haw ang a, kum 4 vel an vil zui ang a, kan environment an tihchhiat zozai erawhin ngaiawh leh turin kum 20 vel a duh ang. Engati nge Mizoram PWD te pawhin an leivung paih hi an en fiah loh? An enfiah si lo a. Mipuiin kan enfah a, hma kan lak a ngai a ni.
Kawngpui laih tharin a paltlang khuate u, ngun takin ngaihtuah rawh u. Luipui fintu, luite pawimawh tak tak, mihring nu leh pa hming anga phuah ngat, ‘perennial river’ tam tak phei chu an chhilh bo vek a. Chakai, kaikuang leh nghate te tan damkhawchhuah ngaihna a awm tawh lo a. Sangha ten inthlahpung tura fuanna luite an nei tawh lo ang. Lung pat-ek ei thin, Chakai leh kaikuang te kawng laihvung luia lut, chirhdiak dum rimchhia an ei duh si lo. Lui kalna pawh in nei dawn tawh lo a. Inkhaw tuilakna pawh kha leivung leh bawlhhlawh vanga a tenawm mekzia inhriat kha.
India ramin India ram tan Mizoram hmun tinah kawng a lai a. Kan environment zah lo taka leivung an paih vang hian ‘khuarel thinrimna’ kan tawngbawng ngei dawn a. Hawh u, kan zavaiin titawp turin tan i la ang u.