- HC Vanlalruata

Centrally Sponsored Scheme (CSS) sum lokalte chu sorkar laipuiin a pek dawng a hnathawktu tur department-a pek nghal zel tur a nih tak avanga Mizoramin sum harsatna a tawh thu, Finance department hotute thusawi kan chhiar a. Hei hian kan ram sum dinhmun diktak chu a pholang chiang hle a, a la lang fiah zel dawn ni pawhin a lang. Engtiklai mahin Mizoram sorkar hian nuamsa tak leh sum leh pai hnianghnar neiin a awm ngai lo ti ila kan tisual lovang. A chhan chu kumtin a kan sum hman tur ruahman (budget) zawng zawng deuhthaw hi, sorkar laipui min tum sak vek a nih vang a ni.
Chutiang a nih avang chuan khulamin min pek tam deuh ţumin kan zia-awm hret a, min pek tlem ţumin kan sum indaih lohna a nasa leh mai a ni. Tunhma lam Planning Commission awm lai a plan sum bik min bituksak hun kan pelh hnu, plan leh non-plan ţhenhran a awm loh hnu hian state sorkar hrang hrang kan zia-awm deuh viau mai a. Mahse, kan sum neih dik tak, a tak a hman kawngah chuan kan buai chho hle dawn niin a lang – a bikin thawhchhuah nei tlem state-te.
Sawi tawh angin mihring nunna atan a thisen a pawimawh ang hian, sorkar tan hian sum a pawimawh em em a, chutiang zawng a kan chhut chuan Mizoram sorkar hi thisen tlakchham natna (anemia) vei deuh reng ang a ni. Kan dinhmun ni reng fo chu sorkar laipui aţangin eng sum hlâwm deuh emaw a lokal a, chu chu thla thar hlima sorkar hnathawk hlawh atan hman puk deuh reng a ni a.
Sorkar hnathawk thla hmasa hlawh pek fel hnu-a sum hlawm lian deuh dang lokal hmangin hmanhmawh thlak deuh atan sum sih chhuah leh a ni a. Chutiang reng reng chuan khulama kan sum hmuh kha, kan mamawh dan a zirin kan bân let kual ta mai mai hi a ni ber a. Kum khat atan a sum hman tur ruahman (annual budget) pawh mawi hnai taka duangin, Assembly House-ah pharh ve kumtin mah ila, hei hi kan dinhmun chu a ni mai.
Aizawl a Reserved Bank of India (RBI) Governor Raghuram Rajan a lo zin khan Hotel Floria inchhawng chungah chanchinbumite min kawm a. Kan thiante’n ‘K Deposit’ chungchang an zawt a, chutiang a hriat loh thu a sawi a. Sorkar sum kalphung engmah hre ve pha lo ka ni chungin, CAG Report vela an ziah dan ka lo chhiar ve tawh avangin ‘civil deposit’ a ni zawk em tih ka zawt ve a. Chu pawh chu a hriat ngai loh thu a sawi.
India ram sorkar laipui leh state sorkar sum chêt vel dan thununtu ber, RBI governor berin a hriat hauh loh ‘K deposit’ kan lo nei leh kan hmang rim em em mai bawk si khan ngaih a tiţha mawlh lova. A hnu a sorkar hnathawk thil hrethiam pha chin deuh kan han zawh pawhin, sorkar sum ‘K-deposit’ a dah tam tak hi chu sakeibaknei pûk a ramsa lut ang mai a bo pil a tam thu min hrilh a. An sawi dan chuan engemaw hnathawhna emaw, hmanraw leina atana sorkar laipuiin a rawn pek emaw, budget-ah pawh a hmanna tur ruahman vek, mahse, sum indaih lohna avanga thil dang daiha hman takte dahkhawmna a ni ber awm e.
A êng lo zawng a sawitu official pakhat phei chuan ‘K Deposit’ a dah tawh tam ber hi chu a hman lohna tura hmanral a lo nih tawh avangin, a hmanna tura ruahman atana hman tur a awm tawh lo ni hialin a sawi. Hman deuha Congress sorkar hmasak hunlai khan ‘Treasury khar’ kha a zing em em a. Hemi awmzia, keini hriatna thuk nei lo leh mi naran (layman) in kan hriatthiam ve dan chuan, Mizoram sorkarin RBI-a a account-ah sum hman tur a nei mai tawh lova. Chuvangin RBI hian Mizoram sorkar sum lakchhuahna ber leh, a thuhnuai a awm State Bank of India (SBI) hnenah khan pawisa lo pe chhuak tawh lo turin thu a pe ta ţhin a ni.
Sawi tawh angin, hetiang hun hi sorkar hmasa lehzualah khan kan tawng ngun em em mai a, tuna sorkar kan hrawn lai mek pawh hian a hmachhawn mek niin a lang. India finance minister ţha bera mi tam takin kan ngaih, Dr. Manmohan Singh pawh khan state sorkarin sum a neih bak aia tam a hmanral avanga leiba awm (overdraft) kha a ngaimawh hle tih Aizawlah ngei khan a sawi a. Tuna hetiang kan hmachhawn leh mek hi manganthlâk tak chu a ni.
Hetiang thila kan inhnuhluh loh theihna tur hi ngaihtuah a ngai hle a. Mahse, thuneitute’n an duhsak zawng te an duhsak reng a, a hlãwm a sum hlawm lian tak pék chhuah zel a nih chuan a buaithlak khawp ang le. Sorkar hnathawk thlakip hlawh pek theih loh hi thil mualphothlak ber a a ngaih avangin, sorkar hian a hun a pe thei turin theihtawp a chhuah reng a. Contractor-te leh sorkar hnuai a hmasawnna hna thawktute pek tur chu a îp rih mai chang a tam hle. Chutihlai erawh chuan, sorkar hotu liante duhsak bikte chuan a hlãwmin an rut hmiah thei zel thung.
Engpawh nisela, kan sorkar hrawn tawh leh hrawn mekte hian, mipui chhiah lâk tihpun emaw, chhiah lakna rate tihpun emaw hi an ngam lo hlawm a. Ngam pawh ni ta sela Mizoram mipui tlemte hian awmze nei tham kan thawhkhawm kher lovang. Income tax ang deuhva kan state sorkar sum bâwm a lut tura sumdawng hausa leh, sorkar hnathawk hlawh tam zualte hnen aţanga an sum lakluh a zira chhiah lak dan kan dap theih chuan a zia-awm khawp ang.
Sorkar hian a sum neih ang ang renchem taka a hman hi a pawimawh ber chu a ni a. Sorkar hnathawk hlawh sang lutuk hi a tihniam ngam lo a nih pawhin, anmahni enkawlna leh sorkar inrelbawlna senso (establishment costs) tal hi chu nasa taka hrêk a, a tihhniam a ngai a ni. Chutiang ti tur chuan ram hruaitu minister leh MLA-te hlawh leh a behbawm hi a tihtlem hmasak a pawimawh ang. A nihna takah chuan, chán huam a ram leh mipui rawngbawltu tur ni si a, hlawh leh a behbawm tihsan a an inlungrual lutuk hi a dik lo a ni.
Inrenchem hi a pawimawh a, chumi ai mah chuan eirûkna nasa lutuk hi tihtawp fai vek theih loh pawhin, na taka nék beh a ngai. Kan rama hmasawnna ţhan tiţhutu lian ber chu, eiruk avanga sum pelhé tam lutuk hi a ni ber. A dawt lehah chuan mipui/sorkar sum ren baksak lova nawmchenna ang reng atana ram hruaitu leh, sorkar hotu liante’n an hmang hiau hiau hi a ni. Sorkar lirthei tih tlem te, ţul lova sumsênna department ţhenkhat, kumtina sum hlep chu sawi loh, hloh char char te hi ţhiah emaw, mimal kuta hlan (privatize) emaw a ngai a ni.
Sorkar senso tam lutuk tihtlemna atan a pawimawh hmasa leh tih mai theih chu inrenchem a ni. Heti hawizawng a kan kal loh chuan sum indaih lohna hi a pung tual tual dawn tih a chiang a. Sorkar hnathawk hlawh pek theih loh hun a thlen chuan, sorkar pawh hi a mualpho tur leh mipuiin kan kawh rawn tur chu a ni ang. Ţul lova sorkar sum hman tam tak hi kan tihtawp a, a renchem thei ang bera sum hman kan zir hi tun aţanga thil ţul em em leh tih nghal ngai chu a ni.