- Mahmuaka Chhakchhuak
Lalmanga chu April 1903 ah piangin April 30, 1933 ah a boral a, a pa chu Letzakaia niin a pa hi Phuaibuang Lal a ni. Lalmanga chu Lal fapa niin khawvelah kum 30 chauh hun hmang hman mahsela a damlaia a thiltih that avangin tunah hian Phuaibuang khua chuan amah chawimawina atan YMA Section pakhat hming atan Lalmanga Section an ti a, vawiin thlengin he hming hi an la pu a ni. Amaherawhchu thangthar tam takte hian Lalmanga an chawimawi chhan hi kan hre kher lo ang a, kan hriat chhun lah tawite emaw chauh a ni mai thei bawk e.
Phuaibuang hi kan han sawi tak nain an khaw hmasa zawk Hriangtuinek chanchin hi kan sawi tam ber zawk tur a ni. Chu khuaa an awm lai chuan tumkhat chu sumdawnna thilin Rokunga (Rova), Sawia, Khupgina, Kapa leh Bawiha te chuan Manipur Meihlangah Moirang sahdah phurin an kal a. Chu khuaah an kalna hmunah chuan Zawnghri vei mi pakhat hi dah hrangin puanin an lo khuh a, en pawh an lo phal ngai lo tak nain Hriangtuinek atanga sumdawnga kal zing ami Rova chuan an en chak tlat mai a; Zawnghri vei chu kan hmu chak alawm tiin puanzar chu a hlim a, a han en lui hram a. Hetih hunlai hi kum 1919 a ni a, hemi kum April thlaa sangha tlangvuak an neihnaah Rova hi a damlo a, a boral zui nghal deuh mai a ni awm e. A natna hi an hriatthiam mai loh avangin a taksaa bawl awmte chu Thaichhawninu thin a eisual avanga bawl emaw an ti a, ngaithatlohna engmah nei loin mitthi sawngbawl pangngaiin an sawngbawl a, nimahsela Thaichhawninu thin eisual vanga lam ni loin mi za tam tak thihna thlen phahna Zawnghri vanga boral alo ni hlauh si a!
Rova an vui hnu ni hnih khat maiah chuan amah ang bawka damlo chu an lo awm ta zauh zauh a, khawchhungah chuan rin loh tak takin a vei chu an lo pung ta zel bawkin Zawnghri chu Hriangtuinek khuaah chuan alo darh ta chiam mai le. Zawnghri tih an hriat meuh chuan an mangang a, Lal hoin an buai zo ta a, uluk taka ngaihtuahna an han neih chuan an khaw bul lawk khawthlang lama Khuangzang Puk an tihah chuan Zawnghri veite chu buk an sak sak a, awmhran tir an han tum ta a. Nimahsela phengphehlepa khua a tlai zo ta si. Dahhran sen an ni lo a, khaw pum mai chuan chu hri tihbaihawm tak mai chu ven sen rual lohin a darh a, mitin chuan an kai ta emaw tih mai turin hmun tinah Zawnghri vei chu an lo awm ta hial a. A thente phei chuan an at phah emaw tih mai turin an tawngvai fo mai bawk a. Mi pakhat damlo pawh chuan Ni-a mi mei ka la dawn e tiin thingfakin a tin char char mai a ni awm a, inven sen a ni lo a, an inkai pherh zo ta! Chuti chuan tihngaihna a awm tak si loh avangin ‘kan nih nih i ni mai ang u’ tiin an sepui ruah tuar ta ngawt mai a ni.
Zawnghri veite hi nat dan chi hnihin an na a, chi khat chu an hmai a sen phut a, an pang chu lungphur thak angin a vual a, vaimim fang tiat tiatin alo durh a, a durh lai chu alo hang leh thup a, an hrawk a na a, an tui a hal em em a, tui an han in lahin an hnar atangin alo chhuak leh zel bawk si. Engmah an ei thei bawk lo a, chutianga an nat chuan an boral a hnai an ti thin. An nat dan chi khat leh zawk chu; an chhip atanga tuisaa leih ang maiin an taksa pumin alo durh vek a, a durhah chuan hnai alo awm bawk a, a thenin bang nghengin an thu a, a then chhuatah an mu bawk a, nachhawkna engmah a awm bawk si loh avangin an taksa durhte chu an pangti nghenna apiangah chuan alo char a, a thente phei chuan an hnungzang hik duai duai khawpin khumah an vun alo inchar bet thin. Chutiang natna rapthlak tak chuan Hriangtuinek khua chu kum 1919 April thla leh May thla chuan a nuai a, tute inchhung mah chu a zuah bik lo a, Lal in atanga Hmeithai in thlengin chu natna rapthlak tak chuan a luhchhuah vek a ni.
Chhun khaw enin dam lo buaipui leh mitthi vuiin hun an hmang awl lo a, zan lamah lah mitthi vanga tap thawm leh natna tuar thawm hriattur alo awm reng bawk a, an natna tawrhpui ve awm fahranin zanlaiah Chingpirinuin ‘thi zun…..thi zun’ alo ti bawk a. Khua hi a var mawlh lo a, lung hi a zing hluah hluah a, mang hi a ang takzet a ni. Hei lo liama Vanpui chim hi a awm leh tawh chuang lo ang e tih tur a ni hial awm e. A tir lamah chuan mitthi puala dar vuak rik pawh pangngai deuhin an han kalpui tak nain reilote hnuah chuan alo pangngai thei lo a, mitthi dar vaw hman pawh an awm meuh awm lo e tih turin In khatah ruang pali pangate alo awm ta hial mai. Tlangval lam lahin thlan lai turin bawngtuthlawh leh suahdur an hum chawl lo a, thlan khata mitthi ruang pakhat chauh phum pawh chu duh hle mah sela a rem loh hun chu a tam ta mai! In atanga mitthi ruang phum tur an han zawnte ngei pawh chu zawn dan pangngaia zawn hman a ni lo a, thingtuai pakhat hian an vawk zawn tawp maiin a lu lamah leh a ke lamah an suih an an zawn then lawp lawp mai thin a nih chu……rapthlakin.
Chutianga hri rapthlak takin Hriangtuinek a nuai tak tak mai chu rapthlak tak a ni tih ngawt ai hian a rapthlak zawk ngeiin a rinawm. Mitthi phumna turin thlanmual lam chu buatsaih tak tak hman a nih loh avangin mahni In bula inphum mai chu an remti ta hial a, kaitenah te an inphum nawk nawk ta hial mai. Pu Darsutliana phei chuan ‘ka pa ruang khum laiah an zalh chu tlangval an indaih si loh avangin uiin a rawn ei lohna ka lo veng ringawt mai a ni’ tia kum sawm pawh a tlin hmaa a thil tawn rapthlak tak a sawi te phei chu han ngaihtuah ve mah teh. A hrehawm tur zia hi sawiin a siak lo. Chutih lai chuan tlangvalte chuan inthlahdahna nei hauh loin ruang hlawm tur zawngin kawtthler tin chu an zawh reng a, an hmuh har deuhte chu an lo lung hman bawkin thenkhatte phei chu an mutna nena lo inchar nghet takte pawh an awm bawk a. Chutianga ruang hlawm tur zawnga thawkchhuak tlangval zingah chuan alawm Lal fapa Lalmanga hi chawimawi tlak khawpa a fel ni. Amah ngatin ruang hi za lai a hlawm hman a, amah ang bawk hian Ralkhama leh Bawiha te pawhin ruang 90 lai an hlawm hman bawk. Anni hi chawimawina NOPUI dawng tlak an ni takmeuh a, tunlai hun chu nisela eng Award emaw ber chu an dawng ngei ang le.
Hriangtuinek khuaah hian Zawnghri vanga chhungkuaa mang thakte pawh an awm a. Kum 1919 April thla leh May thla chhung hi an chhiattawh vanglai a ni. Boruak a han reh deuh a, hriin a kiansan hnuah chuan mitthi phumna hmun chu uluk takin an han chhiar chuan chhinchhiahna atangin Thlan 380 chu an hmu thei a, chhinchhiah lohte nen chuan mitthi hi 400 tling ngei tura ngaih a ni. Nikhata mitthi an neih tam ber tumin mitthi 24 an nei a, pitar pakhat phei chu an bahra khur laih laiin a boral a, a khur laiah ngei chuan an phum a ni. Hetiang hian Hriangtuinek khuaa Zawnghri vanga thihna thleng hi chipchiar lo takin kan han sawi a, sawi kim sen hleihtheih pawh a ni hek lo. He thil rapthlak tak thlen hnu kum 65 na, kum 1984 April 16 ah chuan Phuaibuang Branch YMA chuan Hriatrengna Lungphun an buatsaih a, chutah ngei chuan alawm mittui a far nasat chu; Nula leh tlangval zathum rual laite chuan urhsun takin thlan hmunte chu an tifai a, thlan hmunah ngei chuan hunserh an hmang a. Mtthi sunna tan ngawi rengin minute khat an din hnuah an zinga kum 80 mi Pu Liankhuma, Zawnghri len laia tleirawl tawh chuan Hriangtuinek khaw lungngaihna rapthlak tak chu thangtharte hriat turin sawi a han tum a, a sawi hleithei lo chu lungchhe vankaiin a tap ta rawng rawng a, tumah chuan mak an ti lo a, hnuai lam melhin an mittui a far zung zung zawk a ni.
He thil thleng chanchin hi kimchang zawka chhiar duh tan chuan PHUANGBUANG LEH A CHHEHVEL tih Lehkhabu chhah tha tak Pu Lungmuana ziak hi lo chhiar ve rawh u.