- David M. Thangliana
Mizo zinga journalist tha ber pawla kan neih, Pu H.C. Vanlalruata chuan Vanglaini chanchinbua a column-ah September 25, 2022 khan “MLP Rules” tih thupui hmangin thu tha zet mai a rawn ziak a. Pu Ruata hian Mizo society siamthatna tur hian thu tam tak a ziak tawh a. A thuziah thenkhatte phei chu Kohhran leh NGO lam tân chuan huathlala pawh a tling thei hial awm e. Tunhma deuh a a thuziah atanga kan hman lar chhoh tâk, “thliârkâr rilru” tih phei kha chuan tu ngêng ngêng emaw a chhun a, kan phul pui hlut a nih kha. “Thliârkâr rilru” awmzia chu thil hre tam lo, midang hawiher hre lo, mahni tih dàn leh ngaihdàn dik leh tha bera ngai a thil tha zawk chîn chhuah tum lo, “rilru tê” kan tih ang hi a ni ber awm e. Pu Ruata hian tuna ka sawi, September 25-a a thuziakah hian thliârkâr rilru tih tawngkam hi a rawn hmang lo nain a thuziak a tlipna han en hian hei a tùm niin a ngaih theih.
“Lu ti hai thei dêk dêk apiang mai éia in ve tlak lo hnama han inngaih ngawt mai pawh hi Mizo hnam mualphona a tling. Sorkarin an mitmei a ven em em, kan rama pawl liante hian he hnam hi hnam puitling lo satliah pawh ni lo, hnam nêp anga enkawl ngaiah min ngai lui tlat tih he MLP Rules hian a pholang chiang a. Heng ho vàng hian hnam sawngnâwi kan ni zui zêl dâwn tih pawh a chiang e.”, tiin a thuziak hi Pu Ruata hian a ti tâwp a. Mizo society siamthat kawngah leh hmasâwnna tur kawnga a hmalaknaah hian a bei a dawng thawkhat ta emaw ni tih pawh a awl hle mai. Bei tih dawn mai tur chu a ni lo e. Kum za tam tak chhúnga inzirna leh insiamthatna nei tawh, hnam changkâng tawh te leh keini kum 100 emaw àwrh zíak leh chhìar thiam ve chauh te kan inteh dan hi a inkhuangrual lo deuh zawk a ni.
Middle Ages an tih, kum zabi 5-na atanga kum zabi 14/15 vela tuna ram changkâng kan tih, Europe ram chanchin kan zir chuan tun ang khu an ni bik hauh lo. London khawpuite khu a tawp thei em em a, British ho, tuna faina ngaisâng leh vawng tha em em tute khu kumkhat chhunga vawikhat emaw chauh inbual thin an ni tih te kan hre kher lo mai thei. Chuti anga kum za tam inzirna leh insiamthatna hun nei tawh hnam nen kan intehkhin a, an ni anga khawsa ve nghal mai tura kan in beisei chuan beidawn chu a awl khawp ang.
A êng lam zawngin han thlir ta i la. British hovin min awp tan, kum 1880 bawr chho khán kan khawsaknate chu a la mawl hle a. “Tuma’n kawng an kalh lova, thingfakin an do mai thin,” ka tih te pawh hi thil hlu, rûk mai tur kan neih loh vâng a ni deuh ber mai thei. Kan bungbêlte lah mau leh thinga siam a ni tlángpui a, kan inthiarna te lah chu khaw pawn, dai hnài a ni. Chuti ang zawnga ngaihtuah chuan kum 120, 130 emaw lek chhûnga kan changkàn tawh zia ngaihtuah hian Mizo society hian hma chu a sawn hle tawh a ni. Chutihrual erawh chuan kan rilru puthmang hian kan khawsakna lama hma kan sâwn ang hi a pha lo hle em ni a tih theih.
Hemi chungchangah hian a bik takin sual kan do danah hian kan rilru puthmang hi a la changkâng tâwk lo a tih theih awm e. Tunhma deuh khan misual nia kan hriat khawtlangin kan um hlum tâk mai leh kan piai rawn hlum tâk mai kha kan hre thin a. Dân zahna châng kan hriat chhoh zêl hnu hian heti ang thawm hi a reh ta hle a, thil lawmawm tak a ni. Hei hi rilru lama changkànna chikhat a ni. Mahse thanmawhbawk kan la neih tlat chu zu chungchang hi a ni. Hetah hi chuan Kohhran hian mawh a phur niin kei chuan ka hria. Sakhaw lak urhsùnna apiangah zu hian huat a hlawh a, Kristian sakhua chang a ni lo. Kristian sakhua ai mahin Islam (Muslim) sakhua hian zu hi a do a, ngaihhnatthiamna a nei lo a ni. Kristian sakhua hi chuan thil tha lo a ni tih pawm chungin engemawchen a hrethiam a, “social evil” (khawtlang tana thil thalo) anga ngai tho siin, hnawhbo theih a ni lo tih pawm chungin Kristian ram tam zawkah chuan an en liam a. Roman Catholic Kohhran phei hi chuan zu hi Pathianin mihringte nun ti hlimtu atana mihringte a pek a ni an ti hial a. Ama’rawhchu zu hman sual emaw, zu ruih emaw chu “sual” a ti ve tho a, mahse thiam taka zu in hi a khap lem lo.
Mizoramah hi chuan kan Kohhran lian ho hian zu huat min zirtir rual hian an khap hmak mai a. An khap dân erawh hi chu an Kohhran member-te hnena khap lo leh an zinga zu in thinte chunga kutthlak lovin sawrkar lamah an tuan daih thung a ni. Sawrkarin zu a ti zalen a, zu inmite’n zu in an thiam dawn chauh a, zu hlutna a tla hniam tan emaw tih laiin Kohhran lam an han che a, sawrkarin zu a’n khap a, zu kan ti hlu a, hmuh theih theih leh hmuh hun hunah a tâwk chin hre lovin kan in leh mai thin. Sap hovin, “back to square one” an tih, a hnung zawnga tawlhnaah kan lut leh thin. Heti réng réng chuan Mizo society hian zu hi kan in thiam dawn lo a, zu hi kan hnawt bo bawk hek lo ang. Kohhran hian zu do dan hi a zir chhuah a ngai tak zet a ni.
Zu hi do rêm chi emaw, khap rêm chi emaw a ni lo tih hre reng chung hian kan khap a. “Kristian ram kan ni a, zu zawrh nen kan ram a inhmeh lo,” tihte hi kan chhuanlam a ni a. Europe a ram tam tak khu Kristian ram an ni a, kan rilru put ang hi an pu miah lo. Zu khapna ram a awm lo tih theih a ni. “Mizo chuan zu in ka thiam ve lo a, zu hi tih zalen chi a ni lo,” kan ti leh a. Zu in thiam turin kan inzirtir em? Kohhran hian a zirtir em? YMA hian a zirtir em? In zirtir kher ngai lo in zu kan thlah zalen atanga kum hnih kum thum a ral hi chuan kan in thiam tan viau tawh thin a ni. Mahse, sawi tawh angin, “back to square one” ah kan let leh thin a, “Thu a tawp e, Lumam,” tih mai loh chu sawi tur a vâng duh hle.
Kohhran hian dawhtheihna neiin kum ngâ emaw hi chu zu inthiam zir nan an zu do dân hi han thlak se, zu hi kan buaipui ber a ni rei hauh lo ang. Zu kan do hian thildang kan ti hluar thei a ni tihte pawh hi ngaihtuah tel atân a tha khawp mai. Hnam sawngnawi nih chu kan Kohhran hruaitute pawh hian an duh hauhin a rinawm loh. Mahse kan zu do dan en hian hnam sawngnawia min siamtu chu Kohhran a ni tih a awl khawp mai. Pawn lam lan mawina hi chhûnglam mawina aiin kan dah hlu lutuk a ni em? Khawpui leh thingtlang lama kan Kohhran Upa inhmuam ùp tak tak kha lo inbih chiang teh u. Kan pastor-te ai mahin nangni hi Kohhran control tu in ni. Zu kan duh loh chhan bul ber hi pawn lam lan mawi duhna vang a ni thei mai em? Zu kan do dân hi thlak ngai niin kan hria em? Zu hi a ti hlu zâwng ni lo, a ti nêp zawng leh a ti mualpho zawngin kan do thiam em? Hnam nêp leh sawngnawi ni reng tur hian Mizo hnam hi kan phal em?