- Centenary C. Lalzahawma
Grep hrui pakhatin péng tam tak a neih thín ang hian, zirna pawimawhna pawh hi kawng hrang hrangin a sawi theih a. A pawimawh dàn dang thiau mah sé, a pawimawhna a nêp chuang lo. Zirna (education)-in a tum ber chu, “Kawng engkima hmasâwnna (All round development)” a nih miau vàng a ni.
Education tih hi Latin tawng ‘educatio’ tih atanga lák a ni a, a awmzia chu vulh emaw, cháwi lian emaw, enkawl tihna a ni a, Grik tawngah erawh chuan education thu mal hi ‘educare’ tih atanga lo kal nìin a awmzia tak chu thìamna leh finna zirtírna tihna a ni. A tlángpuiin zirna hi mi dangte hnén atanga lák chhàwn a ni a, chu chu tùnlái mi tam zâwkin education kan neih dàn pawh a ni. Chumi rúal chuan mahnia inzir thîam (auto-didactic) sawi tùr an awm nual bawk.
Zirna thà nei tùra pawimawh hmasa ber chu nu leh pate hi an ni. Nu leh pate’n hei hi kan hriat reng a pawimawh, “Chhúngkua hi khawvêla zirna sikul hmasa ber a ni a, Principal hmasa ber chu chhúngkaw pa a ni. Miss (madam) hmasa ber chu chhúngkaw nu a ni a, sikul naupang hmasa ber chu unau zínga upa ber hi a ni,” tih hi. Tin, Thufingte 22:6 thuah chuan heti hian kan hmu, “Naupang chu a kalna awm kawngah chuan zirtír ula, a upat hun pawhin a thlah lo vang,” tìin. Zirna thà nei tùra bul tanna chu naupangte nih lái hun hi a ni a, chhúngkua atanga bul tanin, nu leh pate’n an fate chu zirna pawimawhzia leh thatzia an hrilh a, puitlinna kawng an zawhtír a tûl a ni. Mizo thufing paw’n, “Sial rângin Sial râng a hring, Sakâwlin Sakâwl a hring,” a tih kha. Zirna ngái pawimawh fa chuan zirna ngái pawimawh fanu fapa a nei a, zirna ngái pawimawh lo fa chuan zirna ngái pawimawh lo vêk fanu fapa a nei thìn. Chuvàngin, kan fate’n zirna an ngaih pawimawh theihna tùr chuan nu leh pate’n zirna kan ngaih pawimawh hmasak a tûl a ni.
Rilru awm dàn chhui mî (Psychologist)-te chuan naupangte chu an thil chìn than (habit) azirin an puitlin huna an nih theih tùrah kawng thui tak a innghatah an ngái a ni. thangthar chhuan lo la awm zêl tùr, mi puitlinga chher zêl theihna hmanraw hríam leh pawimawh tak an nih avàngin, vawiina naupangte rilruah zirna pawimawhzia hi kan tuh nasat a tûl tak zet a ni. Zirnaa naupangte pawimawh dàn hi, in chhâwng säng tak sa tùra a ban phun pawimawh dàn nèn a inang ti ila kan sawi sual àwm lo ve.
Zirna in (Institution) hi zirlaite’n zirna hun tam zâwk an hmanna hmun a ni a. He hmuna thawktu, zirtírtute hi zirlaite hlawhtlinna tùra mi pawimawh tàwp khâwk an ni. Henry Brooks Adams-a chuan, “Zirtírtu hian chatuan thlengin mi a hneh thei,” tìin zirtírtute ropuizia leh thil tihtheihzia a sawi a. Indian Philosopher ropui Swami Dayanand-a chuan, “Zirnain a tum ber chu zirtírtu ram leh hnam tána mi hman tlák ni tùra chher chhuah a ni,” a ti bawk. Chuvàngin, zirtírtu zawng zawngte hian hlawh hmuh nán mai ni lo, an zirlaite’n thìamna leh hmasâwn duhna thinlung an put zêl theih nán tan an lák nasat a tûl hle. Kothari Education Commission kan en chuan, a thuhmahruaiah heti hian a inziak a, “India ram kal zêl dàn tùr hi tùna class-room chhúngah hian a innghat tlat a ni,” tìin, ngaihtuahna tithui thei tak tùr thu kan hmu a ni. Nakin hun lo la awm leh zêl tùr atána kan ram awm dàn tùrte, hmasâwnna kan neih dàn tùr leh kan hnam hmélhmang lan zêl dàn tùr hi tùna zirnain a chiah mék, zirlai naupang, zirna in chhúng (class-room)-a hun hmang mékte chungah hian a innghat chiang hle a ni.
German Philosopher Immanuel Kant-a’n, “Zirna hian mihring atangin engkim a síam chhuak thei a ni,” a tih kha kan hre theuh àwm e. Síamtu [Pathian] hi engkim lo chhuahna bul a nih ang hian, he khawvêlah chuan zirna pawh hi engkim lo chhuahna bul a ni kan ti thei ang. Chuvàngin, zirtírtute’n an zirlai naupangte an zirtírna kawngah an inthlahdah a thiang lo. Zirlai naupang an tam ang bawkin an thiamna leh an theihnate a inang lo hle ang tih hriat a tha bawk. An thìamna neihte pho chhuahna hun sìamsak fo a pawimawh. Zái thiam chu zái tùrin ruat sela, lám thiam chu lám tùrin. Chutiang zêl chuan an thìam thil neihna ang zêla hman tangkàia mi puitlinga sìam thìam a pawimawh hle. Zirna hian mihringa theihna inphum ru a pawt chhuak a, a tilian thìn tih hi kan hriat reng a pawimawh a. Kan zirlai bu chhúng hriat ngawr ngawr hi zirna hian a tum ber a ni lo va, kan zirlaibu phêna thil awm thil thà tam tak zir chhuah nacháng kan hriat a pawimawh bawk.
Tin, kohhran hi zirna hmun pawimawh tàwp khâwk a ni. Pathian thu inzirtírna hmun pawimawh tak a ni a, naupangte hriat thìam theih tùra zirtírtute’n an zirtír thìam a pawimawh hle. Kum 1636 khán Havard University din chhuaktu John Havard-a chuan, “Zirlái zawng zawngte hian an hriatna leh zirna bulthutah Krista an dah tùr a ni,” a ti a. James Angell-a chuan, “Pathian tel lo zirna chu lawng compass nei lo ang a ni,” a ti bawk. An thusawi atang hian zirna pawimawhzia leh thil tihtheihzia te, Pathian tel lo va zirnain awmzia a neih lohzia te a lang chiang hle. Zirna hi mihring nun chherna tha pui ber a nih avàngin nungchang sìam that chungchángah pawh zirnaah hian thui tak a innghat a ni.
Khawvêl a changkang zêl a, hmun tin deuh thawah lehkhabu zawrhna (Bookroom) leh chhiar atána lehkhabu chi hrang hrang dah khâwmna hmun (Library) a tam tawh hle. Hêng lehkhabute hi ngaihhlut nacháng kan hriat a pawimawh. Austin Phelps-a chuan, “Kawr hlui ha la, lehkhabu thar lei rawh,” a ti a. French Catholic Archbishop, hla phuah thîam leh ziaktu ropui ni bawk Francois Fenelon-a phei chuan, “Ka lehkhabu zawng zawng leh ka zirna hi kalsanin Europe-a lallukhum zawng zawng hi ka chan tùr ni sé, lallukhum hnâwlin ka lehkhabute hi ka thlang zâwk ngèi ang,” a ti hial a ni. Mi fing apiangin lehkhabu hlutna an hria a, an ngaina a, an chhiar nasa bawk. Kan taksain insawizawi a mamawh angin lehkha chhiar hi kan rilruin a mamawh a ni. thangtharte-ah lehkhabu chhiar tam kan inzirtír nasat a, Library hi a tam thei ang ber kan belh a tha hle. A fing leh hawi her zau apiangin zirna hlutzia leh pawimawhzia an hre chiang thìn.
Frederick the Great-a’n, “Lehkha thìamte chu enkawl leh kaihhruai an awlsam thìn,” a tih angin, ziak leh chhìar lama kal thui tak takte chuan thil tam tak an hriat miau avàngin enkawl leh kaihhruai an awlsam thìn a, kohhran, khawtláng leh ram tán pawha mi pawimawh leh mîte thuràwn lákna ber an ni thìn. Lui tui, a luanna hmun azira a insiam rem zêl theih ang hian, mi lehkha thìamte chu a hun leh a hmun azirin an insíam rem zêl thìn a, mîte ngaihnat an hlawh duh hle bawk.
Zirna thà nei tùr leh chumi kawng zawh tak tak tùr atána thil tûl leh pawimawh hmasa ber tia sawi theih tùr chu ‘ziak leh chhìar’ hi a ni. Hriat tawh angin British-in Mizoram a awp a, chumi remchànna hmang tangkáiin Wales ram Arthington-a azárah January,11, 1894-ah Rev. J.H. Lorrain (Pu Buanga) leh Rev. F.W. Savidge (Sâp Upa) te chuan Mizoram-ah lo chuang káiin Kristianna leh zirna engkim bul min tansak a, A, Aw, B., min sìamsak bâkah April 1, 1894-ah Zirna In min dinsak leh a ni. Kum a lo vei zêl a, ziak leh chhìar thîam kan pung chak hle a. Chu hmasâwnna avàng chuan hmànlái angin thu hmang ringawta inhrilh hriat a ngái tawh lo va, engkim ziakin kan nei thei ta a ni. Zirna pawimawhzia thangtharte’n kan hre chho zêl a, chu chuan hmasâwnna nasa tak a rawn thlen a ni. Chuvàngin, zirna pawimawhzia kan sawi chuan ziak leh chhìar thatna hi uar taka sawi tel loh theih loh a ni.
Ziak leh chhìar lama túi mî, mi taimà reng reng chuan thil kàlphung an hria a, hnam nun leh khawtláng inrèlbàwlna thil hrang hrang hriatnaah an ril bîk thìn. Lehkha chhìar a, ziak tlauh tlauh thìn te chu an ngaihtuahna a thûkin a ril bîk thìn a, a nghawng leh tùr thil tam tak ngaihtuah thlen theihna an nei thìn a ni. Ziak leh chhìar tam hian thu hrang hrang tam tak kan lo chhìar tawh leh kan lo hriat tawhte vawn reng theihna kawngah min pui nasa hle a. Kawng engkimah bó lovin, thu haw lam leh kal lam hre phâkin, mî zíngah pawh zahawm takin mî a síam thei bawk a ni. Thil hre tak ni tùr chuan chhìar tam a tùl a, hriat belh zêl hi finna a nih miau avàngin lehkha chhíar tam mihring reng reng chu zirna lamah thìama sáng tak nei lo mah sé, an lan dàn áia chungah an lang thei a, a rûk takin mîte ngaihsàn an hlawh thìn. Lehkha chhìar tam thatna chu, mi mâwl tán finna, mi fing tán fin belh lehzualna a ni.
Ram leh hnam tána mi hrât khawkhéng, mi chhuanawm leh fak tlák tam tak an lo chawr chhuah chur chur theihna tùra pawimawh ber pawh hi zirna hi a ni. Zirna pawimawhzia hi hre chiang telh telh ila, chu mai ni lo, kan rilru chhúngril hi luah hneh sé, chu chuan hmasâwnna kawng min zawhtír thei dáwn a ni. Khawi ram chhúngkua leh khawtlángah pawh hmasâwnna awm hlawl lohna hmun chu zirna tlák hniamna hmun a ni duh hle. Zirnain a luah hneh loh leh a luh chilh tam lohna hmun reng reng chu an changkang thei lo va, harsatna leh buaina hrang hrangte’n a tlákbuak duh phian zêl a ni. Zirna dik takin a chhun ên leh a chiah hneh êm êmna hmun chu changkànna dik leh hmasâwnna sáng takin a ûm zui zêl mai thìn a ni. Chutianga hmasâwnna hrang hrang neih chu zirna hian a tum ber a lo ni.
Zirna hian kum lama naupang tê pawh mi puitlingah a síam a, mihringte than len leh zêlna tùrah kawng min kawhhmuhtu pawimawh ber a ni. England Prime Minister hlui Tony Blair-a pawhin, a kaihhruai sawrkár ‘Labour Party’-in sawrkàrna an chan hnu, mipui zínga a inlan hmasak ber tumin, “He mipuite sawrkár thar hian a ngaih pawimawh hmasak ber chu Education hi a ni a, a dawt lehah chuan Education bawk hi a ni,” tìin zirna a ngaih pawimawhzia a sawi.
Adoniram Judson-a pawh kha Myanmar ram an lo luh khán a mission strategy tam takte zíngah ‘education mission’ khân ram a la hnem ber a ni. Pathian rawng kan bàwlna kawngah pawh hian zirna hlutzia leh pawimawhzia kan hmu thei a ni. John Wesley-a paw’n, “Lehkha chhíar ngái lo rawngbáwltu chu a rawngbàwlna atangin bâng mai rawh se,” a ti hial a nih kha. Chempui pawh tah hrìam reng a nih loh chuan a bil thùai thìn a, mi thîam tak pawh ni tin a inzir belh zêl loh chuan mi hman tlák loah a chhuak thùai thìn. Mi fing leh ropui apiangte’n zirna hi an ngái pawimawh a, khawvêl huapa mi ropui leh langsàr tak takte pawh hi zirna ngáisángtu an ni châwk.
American Philosopher John Dewey-a chuan, “Zirna hi dam khawchhuahna atán inpuahchahna a ni mai lo a, amah hi dam khawchhuahna a ni zawk,” a ti. Zirna leh thìamna sáng zâwk nei tùr hian mi fate anga zirna kawnga a vàwrtàwp han thlen kher a tûl tia ngaih dàn kan neih hi paih bò a hun ta. Mi thîam ni tùr hian zirna sáng kan zir a ngái kher lo kan tihna a ni lo va, chhan hrang hrang avàngin zirna sáng zâwk kan rap pha lo a ni thei; mahsé, thiamna tak tak nei tùr hian lehkha zir sàn hi thil pawimawh tak a nih rúalin, a zirtu rilru puthmang leh taimákna leh inpêkna zâwk hi a pawimawh zâwk. Degree leh certificate ropui tak tak kawl mah ila, kan zir sànna mil leh phû hian kan nunah rah a chhuah loh chuan awmzia a nei lo va, mi thîam (educated person) huangah kan leng thei chuang lo a ni.
Tin, zirna pawimawhzia kan sawi lan hian lehkha zir pawimawhzia ngawr ngawr chauh hi ngaihtuahnaah dah lo ila. Lìrthei (motor) khalh zir mîte, thlawhna khalh zir mîte, puan thui zir mîte, football khelh zir mîte leh thìam thil dang chi hrang hrang zir mîte pawh hi zirna hian a huam tel vek a ni. Kan bula mîte’n kan thìam ang an thìam loh avàng ringawtin kan hmu hniam ngawt thei lo vang a, kan bula mîte thìam ang kan thìam loh avàng ringawtin min hmu hniam thei bîk hek lo vang. Kan thìam thil neih ang ang te inngaihhlutsak tawn ila, mi dangte fak hreh lo ila, chu chuan mi ropuiah min síam mai dáwn a lo ni. Thìamna hrang hrang nei tùra Síamtu [Pathian] sìam kan ni a, a pawimawh ber chu kan thìamna zâwn theuhvah hman tlák leh chhawr tláka kan thìam a pawimawh.
Zirna pawimawhna hi kan Lal Isua chanchin ang maia sawi sèn leh ziah sèn a ni lo va, a lái laklawha tihtàwp chawp mai ngái a ni. Eng pawh ni sé, mihringte hi Pathianin kan thih ní thlenga inzir tùra a sìam kan ni tih hi hre reng ila, kan dinhmun nih méknaah hian lungáwi mai lovin, ni tin inzir belh chung zêlin hmasâwn zêl kan tum tùr a ni.