- H. Laldinmawia
Hnam chanchinah hian pawimawh lai bik a awm thin a, a hnamin a hriat reng hlawh lai bik chauh pawh ni lo, hnam dang pawhin an hriatpui leh an ngaihvenpui lai bik hi a awm thin. Mizo hnam chanchinah hian chutiang hunlai chu eng nge ni ang tih inzawt ta ila, mi zawng zawng deuhthawin kan chhanna tur nia ka rin chu MNF ten zalenna an sual hunlai 1966 atanga 1986 chhung kha a ni ngei ang.
Chutianga hnam chanchin pawimawh laiah chuan mi pawimawh bik an awm leh thin a. Mi pawimawh rau rauah hian langsar taka pawimawh an awm rualin, langsar lem lo taka pawimawh em em si an awm bawk thin. Chutianga langsar lo tak anga lang, huaisen leh ropui tak (unsung heroes) te chu khawvel hian a ngaihven thar em em mai a. Nikum lawka tlangzarh telugu film, ‘RRR’ (Rise, Roar and Revolt) rawn hit em em chhan pakhat chu British awpbehna hnuaia mi hriat hlawh lo mi huaisenten an mite an chhanchhuah dan chanchin a nih vang a ni. Mizo zingah pawh Pu Lalnunmawia chanchin kha chu luahlantu dang a tam a, hmehmih hlen ni reng se tih duhtu pawh a awm theih hial maithei. Mahse, zalenna sual hunlai, hun thim chhah lai ber pawha, kum 30 mi lek ni chunga MNF President awm loh hlana President hna chelh thei chanchin chu upbeh hlen theih a ni lo va, mi taima rumrut mi pahnihte inpekna zarah pho chhuah thar a ni leh ta a ni.
Khatih hunlai chanchin kha a dai lo mai ni lovin, tunhnai chhoah hian ngaihven leh ngaihtuah a hlawh chho deuh deuh mai a. A chhan lian tak chu hnam chanchina thil pawimawh tak a nih piah lamah, khatih hunlaia nihna pawimawh tak tak chelhtuten, an tawn hriat leh an ngaihdan chiang tak taka an ziahna lehkhabu a chhuah zawih zawih vang a ni ber mai. Inpuhmawhna leh inphiarrukna karah, tan lam leh ngaihdan phir karah hian thudik leh thil awmdan dik tak hriat chakin mipuite hian an beng an tun ru hra reng niin a lang a. Khatih hunlaia nihna pawimawh tak chelhtuin, a diary-a thil tam tak a lo chhinchhiah te chin chhuah a lo ni ta hian mi ngaihven a hlawh lo thei lo a ni.
- He lehkhabu ‘Lalnunmawia Diary’ hi kan hmuh tawh hlawm angin lehkhabu pathum inhlawm khawm a ni a. A bu khatna hi ‘Zalenna Chauh’ tih niin phek 403 a chhah a ni a. A bu hnihna hi ‘East Pakistan-ah’ tih niin phek 441-a chhah a ni a, a pathumna hi ‘1971’ tih tawp a ni a, phek 300 a chhah a ni thung. A vaiin he lehkhabu hi phek 1144 zeta chhah a ni. F. Vanlalrochana leh C.Vanlalauva ten uluk taka an edit a ni a, Fraser Media and Publication-in an chhuah niin a kawm, a chhung thu chhut leh a layout, arrangement engkim mai hi ‘world class’ a tling hial awm e.
- A bu khatna hi Rs. 450 man a ni a, a bu hnihna hi Rs. 500 man niin a bu thumna hi Rs. 400 man a ni thung a, a vai chuan Rs. 1350 man a ni.
- He lehkhabu hi bu thuma siam ni mah se, a inkungkaih a, a inzawm vek thung a. A bu hmasa ber hi MNF Vice President ni thin Pu Lalnunmawia diary, kum 1967 leh 1968-a ziak a ni a. A bu laita hi 1969 leh 1970 diary niin a hnuhnung ber hi 1971 diary a ni. Mi pakhat diary, inzawm vek mah nise, a editors te hian thiam tak maiin an thliar hrang thung a. A bu pathuma lei thei lo leh lei remchang lo tan pawh, a eng emaw ber chauh lei pawha buaina awm lo turin he lehkhabu hi an ruahman a. Lehkhabu tinah hian ‘Rambuai chanchin tlangpui’ tih phek 38 lai awh chu dah vek a ni a. Rambuai chanchin, kum 1966 atanga 1986 thlenga inziakna, tawi kim si a ni a, hei ngawt pawh hi lei chhan tlak tling a ni. Tin, lehkhabu tinah hian Lalnunmawia chanchin tlangpui phek 13 awh a awm tel vek bawk a. Chu bakah chuan a diary kimchang chhiar hmain kum khat chhunga a diary tlangpui sawi hawnna a awm vek bawk a. Chuvang chuan bu khat chauh leite tan pawh buaina leh bona tur awm miah lovin a in la hrang lawi si a ni.
- A diary bu hmasa ber ‘Zalenna Chauh’ tih hi 1967 leh 1968 chhunga Pu Lalnunmawia diary dah khawmna a ni a. March ni 1, 1967 atanga intanin December ni 31, 1968 thleng a chuang. A editors ten an tarlan danin, a mimal thil lutuk te, khaw awmdan leh sik leh sa te, zan lama a mut hun leh zing a thawh hun thenkhatte chu an paih a.Uluk taka endik hnua mipui chhiar theih tura chhawp chhuah a ni. Lalnunmawia khan kum 1963-ah zirtirtu hna bansanin MNF a zawm a. MNF party General Assembly thu tlukna angin J.F. Manliana aiah MNF Vice President atan dah a ni a, kum 1966 March ni 1-a Mizoram Independence puan a nih khan Govt. of Mizoram Vice President hna a chelh a ni. Rambuai thim chhah chhoh lai, 1967 vel khan Mizoram hmar chhak tlangdungah an khawsa a. Kum 1968 hian Mizoram chhim chhak lamah an khawsa thung a. Chung hun laia India sipaite nena an inkah dan te, an ral rel dan te leh an khawsak dan kimchang chu leh lehkhabu-ah hian tarlan a ni. Kum 1968 atang khan MNF rammute chu East Pakistan lamah an chhuk thla tan a. Lalnunmawia hote hi an awmna a chhak deuh avangin an chhuk thla chak thei lo va, January ni 9, 1969-ah Lungtian (East Pakistan) an thleng thla ta a ni. Kum 1967 leh 1968 vela an khawsakna hi a map nen he lehkhabuah hian tarlan vek a ni a, thlalak hmuhnawm tak tak dah tel a ni bawk a, hei hian he lehkhabu hi hriat thiam leh hriat chian a tih awlsam phah hle a ni.
- A bu hnihna hi ‘East Pakistan-ah’ tih a ni a. Hetah hian kum 1969 leh 1970 chhunga East Pakistan, tuna Bangladesh vela an awm lai diary tarlan a ni a. Hetih hunlai hian zalenna sualtu lian lamah inlungrual lohna a awm avangin August ni 20, 1969-ah sorkar leh party-a Vice President a nihna a bansan a. Hemi nia a diary-ah chuan heti hian a ziak, “Ka nupui fanau india jail-ah an awm a, ka pa India jail-ah a awm bawk a, ka nu leh ka farnute mi hmusitna kara Vai concentration camp-a awm te leh ka nau Rokima thisen hlan tawh te ka ngaihtuah chhuak a, ka insum zo lo va, ka tap zawih zawih a,’ a tih bakah rilru khawih deuh mai chu, ‘Ka thawhpui thenkhatten min lainat lohzia ka hmuh hian, rinawmna tel lo chuan ka ram hi a kal ang em tih ka ngaihtuah hle,’ tih hi a ni. Hei hi tunlai context-ah pawh a la pawimawh reng a ni. Lalnunmawia hi Chin Hills Operation a buatsaih vanga thiam loh chantir a ni tel bawk. Kum 1970-ah hi chuan mawhphurhna lian a neih tawh loh avangin kum dang aiin a mimal chanchin a tam deuh a, Bangladesh lama an khawsak dan tlangpui erawh a lang chiang viau thung a ni.
- A bu thumna ‘1971’ tih hi MNF in zalenna an sual hun laia kum pawimawh tak mai a ni a, East Pakistan sorkar, an belh ber mai chu tlawmin Bangladesh sorkar a lo piang ta a. Bangladesh chu India thian tha a nih tak avangin MNF tan chuan hmun ralti a lo ni ta a. Hei hian zalenna sualna kawngah nasa takin harsatna a siam phah a ni. Hei mai hi a ni lo va, May ni 13, 1971 khan ‘A dumpawl’ tia an sawiho mi 81 te chu man an ni a, hetah hian Pu Lalnunmawia pawh man zingah hian a tel a. Hemi nia a diary-ah chuan heti hian a ziak – ‘Khawiah mah kal phal lovin K, S, T. Bn. hoten kan awmna chu an duty hnan tlat a; kan ram tan a ni na a, a ngaihna hriat a har angreng hle mai’ a ti. Hetianga an man khawmna chhan leh an dah khawmna chhan nia a hriat dan May ni 14, 1971-a a ziak dan chuan –
- India hnena inpek luh (surrender) an tum.
- Sawrkar dinglai an sawichhia
- Anti-state tih angreng te niin a lang a; thu bulbal leh finfiahna han sawi tur an tlachham hle.Sawrkar hi sawisel theih a ni a, policy pawh sawisel theih a ni. Independent duh lohna tih loh chu kan zingah anti-state a awm thei bawk si lo va, independent duha bei, Indiaa inpekluh leh ngaihna a awm si lo, tiin a ziak a ni.
Hemi kum tawp, October ni 15-a a diary-ah chuan, ‘Kan mutna pindan bangah sipai pakhatin tangho kan kap hlum ang tih thu lampang a lo ziak a, ka thin a tina hle. Ram zalenna atan hetiang rilru hi a that lohzia hre ve thuai se ka ti hle mai,’ tih a ziak a. Hetianga invauna thawm leh tangho kah hlum mai duhna a awm thu hi a hnu zela a diary-ah hian a tarlang bawk a ni.
A lehkhabu kam keuna lam chu duhtawk ang. He lehkhabu ka chhiar atanga keimaha sawhkhawk (reflections) awmte hi tarlan tel a tul ka ti ve tlat. Heta ka sawi bak pawh hi in chhiar ve hunah sawi belh tur in ngah ka ring.
- He lehkhabu editors-te hian Pu Lalnunmawia chanchin tlangpui an tarlang a, chutah chuan pa taima leh rilru chak tak a nih dan te, pa lian, thahrui ngah, chak leh huaisen tak a nih thu te bakah mikhawngaihna ngah tak mi a nih thu te an tarlang a. Keihawla Sailo, ramhnuai sorkara Dy. Commissioner-in a sawi dan, ‘Pu Laldenga kha Hnam Pa kan tih dawn chuan Pu Lalnunmawia kha Hnam Mi Huaisen kan ti tur a ni,’ tiin a ziak niin an tarlang hial. Heng an tarlan piah lama, a diary ziak atanga a nihna leh a mizia lo lang nia ka hriat tlem han thai lang ve ila –
(a) Pathian tih mi tak leh Bible-a innghat tlat mi a nihzia a lang a. Bible a chhiar thute, inkhawmnaa thu a sawi thu te a diary-ah hian a ziah fo bakah a diary tawpah hian Bible chang tawi te te hi ni tin a tarlang tel ziah a. A khawhar chang leh a mangang chan te hian, ‘Pathian lehkhabu ka chhiar leh ringawt thin,’ tih a awm zauh zauh. July 19, 1967-a a diary-ah chuan – Kan ram rorel khawlah hian Krista a lal lova ka hriat avangin ka thin a na em em mai a. Amah chauh chu kan chakna leh inhumhimna kulhbing a ni si a,’ tih a ziak. Hei hian Pathian tih mi, mi tak tak a nihzia a pho lang hle.
(b) Fiamthua kan sawi thin pakhat chu, zalenna sual lai tak tak khan, ‘Independent pui tlak thluak a awm,’ kan ti thin. Chutianga zalenna sualtu, a bikin an hotute zinga thluak tha, khawvel tukverha dak chhuak pha an awm teuh theihna chhan kha lehkhabu an chhiar tam vang a ni pakhat. Pu Lalnunmawia hian lehkhabu a chhiar nasa em em a, a bikin khatih hunlaia Mizote hmuh phak chin, sap tawng lehkhabu chu a chhiar deuh vek emaw tih mai tur a ni. A diary-ah khan a lehkhabu chhiar te chu a ziak lang zel a. A diary atanga a lehkhabu chhiar tawh a ziak te hi la chhuak vek ila, a tlar thui tham viauin a rinawm. Lehkhabu mai bakah ‘Reader’s Digest’ te pawh a chhiar fo tih a sawi bawk.
(c) Lehkhabu a chhiar kar lakah hian radio hmangin khawvel leh India ram chanchin thar ber ber te, politics inlumleh dan zawng zawngte a ngaihven reng a. Thil thar thleng apiang chu a diary-ah a lo ziak kai ve zel a, mahni chetvelna leh chanchin chauh ni lo, khawvel thil thleng leh politics zawng zawng mahni diary-a lo ziak kai ve vek thin mi hi Mizo zingah kan awm ve a nih pawhin kan tam lo viauin a rinawm. Pu Lalnunmawia erawh ramhnuai ngaw kar, ralleh sa hlauhawm karah pawh khawvel tukverhah a dak pha tlat reng mai a ni!
(d) A diary hi hetiang hian mipui chhiar theih turin, lehkhabuah an la tichhuak ang tih a beisei pha hauh lo vang. Chutiang rinna nei ta lo chuan a diary-ah hian khatih hunlaia hnam sipai inkara innghirnghona awm te, a mi huat zawng leh ngei zawng deuh te chanchin pawh na deuh deuh a ziak ve awm tak a ni a. A awmzia berah chuan a thinrim inhrikthlak nan a diary te pawh hmang ve awm tak a ni. Mahse chutiang tawngkam chu kan hmu lo. Hminghmerh lutuk deuh tlem lo lang ve erawh editors te hian an paih thu an tarlang a, mahse chung chu tih tham a ni lo. Chumi ka sawi awmzia chu a diary atang hian a mizia tur awm ang chu hmuh theihin ka hria. Khatianga a nihna atanga a ban hnu, A Dumpawl tia chhala man an nih lai pawh khan, October ni 11, 1971-a a diaryah chuan, ‘Pu Laldenga tan leh hotu dangte tan leh kan thianteho tan te, hmangaihna te, inpumkhatna te, lainatna te, zahngaihna te ka dilsak. Kan awm dan reng reng tur chu Aman min relsak vek turin ka dil a, ka rilru a nuam huai huai mai,’ tih te a la ziak a ni.
(e) Mi taima tak leh ram tana ngaihtuahna seng nasa tak a ni tih a lang. A diary atang hian zingah hma takah a tho a, typewriter hmangin hna a thawk mawlh mawlh nghal reng mai niin a lang. Nilengin pisa hna ka thawk tih a tam viau mai a. January ni 8, 1968-a a diary-ah chuan, ‘Nilengin pisa hna ka thawk a, Mizoram dan bul leh sawrkar inrelbawl dan chart ka siam a, thawn darh hmain copies 10 chu ka siam hman,’ tih te a awm.
(f) A rilru puthmang danglam tak pakhat kan hmu. Chu chu hla phuah thiam Rokunga nationalism nen pawh khan tul khata thil tlar theih khawpa inzul a ni. Rokunga hla zawng zawng kha Mizonain a khat emaw tih mai tur a ni a, chuti chung chuan ‘hnam dang hmusit mai lovin thianah i siam ang u’ tih kha a thupui pakhat a ni. Kha hla tlar tawi te kha a seiin a ril hle. Chutiang chiah chuan hnam sipaiten zalenna an sual lai khan an hmelma No. 1 chu India sipai, vaiho te kha an ni. Pu Lalnunmawia hian a diary July 17, 1967-ahchuan vaiho chu hel zawkah a puh a, ‘Mizoramah vai helho thawm a reh hle rih’ tih a ziak. September 18, 1967-ah ‘Mizoramah rûntu vaiho an inchhep darh nasa hle’ tiin a puh bawk a. Hei hian a rilru puthmang ropuizia leh Mizoram chu Mizote ta, Vaite chu rûntu zawk nia a ngaihzia a pho lang awm e. Hetih rual hian Vaiho chu haw ngawih ngawih tur anga ngaih theih an nih laiin February 8, 1968-a a diaryah chuan, ‘Ka thinlung takzetin Mizoram hi hmangaihnaa rawng kan inbawlsak theih ka duh em em a. Vaite pawh hmangaih tur an nihzia ka hmu chiang hlein ka inhria,’ tih te a ziak lawi a. A hnam hmangaih danah khan Vai huatna hi chu thil pawnlang te hmuhin a hmu zawk niin a lang.
Sawi tur tam tak a la awm a, a politics rawngkai lam deuh phei chu kan la chhu zui pha lo. Chu chu mithiam zawkte leh research scholar te la rawn zir chian tur ni ta sela. He diary bu hi mi pakhatin ama chanchin leh thiltih a tarlanna a nih miau avangin, side khat, thlirna tlang khat chauh a nihna lai a awm lo thei lo va. Chutih rual erawh chuan lehkhabu hlu leh tangkai tak tur a ni.
He lehkhabu pathumte hming (book title) hi a inhmehin a lunglenthlakna lai te pawh a awmin ka hria. A bu khatna hi ‘ZALENNA CHAUH’ tih a ni a, a bu hnihna hi ‘EAST PAKISTANAH’ tih niin a bu thumna hi ‘1971’ tih a ni tawp mai a. Mizo lehkhabu hming danglam angreng tak an ni. A cover design-tute hian a bu hmasak dan tur indawt dan angin, ‘ZALENNA CHAUH’ tihah hian ‘Z’ letter bik hi an tisen a, a bu hnihnaah ‘EAST PAKISTAN-AH’ tihah hian ‘A’ letter a sen thung a, a bu thumna ‘1971’ tihah hian ‘7’ hi a sen bawk a, a indawt dan a lang chiang viau mai. Tin, a bu hnuhnung ber ‘1971’ tawpah hian appendix dah a ni a, hetah hian a diary phek awla a lo ziahho thil chi hrang hrang, tangkai tak tak tarlan tel a ni a. Hetah hian ‘A Dumpawl’ tia an manho mi 81 te hming list a’n tlar te leh thil dangho hi a hlu viau mai.
He lehkhabu hi ‘diary’ a ni satliah ngawt lo va, research paper a nihna laite pawh a awm tel bawk ang. A editors te hian he lehkhabua zalenna sual chanchin te leh Pu Lalnunmawia chanchin ziakna atan hian lehkhabu chi hrang hrang 147 zet an rawn tel a, chu chu phek hnunglamah hian ‘lehkhabu rawnte’ tiin tarlan tel vek a ni a. Hei hian lehkhabu rintlak tak a nihzia leh zir mite tan pawha lehkhabu tangkai tak tur a nihzia a tarlangin ka hria.
He lehkhabu, ‘Lalnunmawia Diary’ hian hlutna tam tak a neih zinga pakhat chu ‘primary source’ a ngaih theih lehkhabu a nihna hi a ni. Amah Pu Lalnunmawia hi June ni 25, 1973 khan Aizawl Civil hospital-ah a nupui Darkhumi a awmpui laiin, mi tu tih hriat loh ten an that a nih kha. Chuvang chuan amah chu a hring a hrana kawm tur a awm tawh lo va, biak tawng theih a ni tawh hek lo. Mahse, he lehkhabu buaipuitute hian, a boral atanga kum 50-na chiahah he lehkhabu hmang hian an kai tho leh a, a duh apiang tana kawm leh biak theihin an rawn pho chhuak ta a ni. He a diary chhunga thu zawng zawng hi ‘first hand information’ a tling a, hnam chanchin leh history zir zel turte tan source pawimawh tak a tling dawn a. Tu te emaw sawi chhawn leh an ngaihdan sawngbawlna velah a innghat ve tawh lo va, a hunlai ngeia thutak pho chhuahna a ni.
He lehkhabu hmang hian hun kal tawhah han thlawk let ve la, kum 50 kal taa mi a tak ngeiin han kawm ve teh le!