- Rinfela Zadeng
Tunlai khawvela Kristiante rinna leh Pathian chungchanga zawhna tam tak awm te, mihring nun innghahna tur leh mihring nun chhungril, thil awm dan chipchiar taka chhuina leh finna thuk tak zawna hmuhchhuah tum hi Philosphy zirlaibuin min zirtir a. Philosophy leh Science thiamna tang dun chuan mihring leh thilsiam zawng zawngte nihna bul hi chhuichhuaha finfiah a tum a, a hna pui ber a ni. Chutih rual chuan Kristiante pawhin Bible hmangin kan nunna leh kan thlarau thlenga inkaihhruaina fel tak leh tan chhan kan nei a. Chungte chu kan thiam tawkin kan zir dawn a ni.
Eng nge Kristian Philosphy chu?
Bible thupuan rinna a mamawh avangin Kristian khawvel thlirna hian philosophy a nei thei em? Engtin nge keini Kristian te hian kan rinna emaw, thil tak tak emaw, kan rinna chu a dik a, a fim a, nunpui tlak leh thihpui tlak a ni tih chu kan finfiah theih ang?
Kristian Philosophy chu Pathian atanga chhuak finna, Pathian finna tiin kan sawi thei ang. Chanchin Tha Johana ziak 1:1 -ah khan – Atirin Thu a awm, Thu chu Pathian hnenah a awm, Thu chu Pathian a ni – tih kan hmu a, chu chu a innghahna bul pakhat a ni. Mihringah hian Thlarau a awm a, chu chu Pathianin Amah hriatthiamna nei turin a thawkkhum a ni – tiin Pliny Earle Chase, Haveford College-a Philosophy zirtirtu chuan a sawifiah a ni.
Rinna leh chhia leh tha hriatna
Kristian philosophy chungchang sawi dawn chuan Bible hian thutak pawm theihna turin kan ngaihtuahna (reason) hi kalsan turin min ti lo a. “Hawh teh u, i ngaihtuah tlang teh ang u! In sualte chu sen lar angin awm taw mah sela, vur angin a var ang…” (Isaia 1:18) tiin min sawm tih kan hmu a. Tirhkoh Petera chuan Kristiante chu Krista an beisei chhan awmze nei tak, dik tak sawi turin a fuih a (1 Petera 3:15). Mahse, hei hi a theih em? Kristian rinna leh a bik takin Kristian philosophy hi chhan theih a ni em?
“Engtin nge hetah hian ka lo thlen theih? Engvangin nge hetah hian ka awm? Khawiah nge ka kal dawn?” Chu zawhna chhan tum chuan Philosophy leh Science thiamna hmangin nasa takin mihringin a zawng a; chutah chuan a nun pawh a nghat bawk thin. Vawiin thlengin a la zawng zel bawk a ni.
Kristianna hian khawvêl ngaih dân dang zawng aiin hêng zawhnate hi Pathian kan rinna atangin min chhansak a. Taima taka thutak zawngtute chuan a tâwpah chuan Pathian nên hmaichhanah an inhmu ngei ngei a ni. Mi thenkhat chuan Pathian a awm leh awm loh chungchânga inhnial te hi nuam kan ti mai thei a, mahse mi pangngai tân chuan chutiang inhnialna chu a pawimawh lo—thlarau atangin A awmna chu a hre chiang a ni. Tûn thleng hian mi tam zâwk chuan Pathian kan ring a, chu chu Paula pawhin a hun laia Athens khuaah pawh a dik tih a hmu chhuak a ni (Tirh. 17:23).
Kristian te innghahna lungphum
Kristian philosophy thurin bulpui ber berte hi mipa leh hmeichhia pangngai, rilru fim tak takte’n an neih avangin a fim a. Mahse Kristianna chu innghahna tlak, rin tlak ni turin hmanrua a nei tha tawk em?(epistemological problem) tih zawhnaah a la tlu lut ngei tur a ni. Engtin nge Kristian hian Science leh tawnhriat (expirience) nena inhnial loin a “hriat” theih ang? Engtin nge Bible kan rinna avanga hriatna kan neihte hi Science thiamna hmanga kan thilchhuichhuah tawh te atanga hriatna kan neih te nen kan khaikhin ang?
A chhanna chu i ngaihtuah ang aiin a harsa lo. Hriatna zawng zawng hian rinna a mamawh a ni. Khawvel thlirna tinreng hi Science hmanga finfiah vek theih loh tam tak a awm a. Rinna hi mihringin chhia leh ?ha hriatna kan neihsa hmanga min tih enna hmanga dik taka thil kan thlirna bul tanna a ni tiin W.J. Neidhardt, Newark College of Engineering, Newark, New Jersey-a Physic zirtirtu chuan a sawi a nih kha.
Marxist leh Humanist-te chuan Science chu hriatna bulpui ber anga lantir an duh laiin, Bible thupuan rinna chu puithunaatthlak emaw rinna mitdel emaw angin an ngai a. Philosophy buaina bulpui ber chu rinna leh ngaihtuahnafim inkar hi a ni lo. Warren C. Young-a chuan, “Ngaihtuahna neitu thenkhat chuan thutak an zawn nân ngaih dân hrang hrangah an rinna an nghat a, ngaihtuahtu dangte erawh chuan ngaih dân danglam tak takah an rinna an nghat thung” tiin a sawi a. Kristian te rinna hi a atthlak tia hnawltute aiin â tih khawpa ringtute nun zel hian khawvel chu an hneh a ni.
Philosophy zawng zawng hian Rinna a mamawh
Kristian philosophy hian ngaihtuahna a hnawl lo va, thutak fiahna pawh a hnawl lo. Kristianna chuan Thuthlung Thar hi a dik a ni a ti a, a chhan chu a thutakte fiah theih a nih vang a ni. Kristiante chuan ring lote chu hmanlai chanchinah emaw, Lasi thawnthuah emaw an rinna nghah turin an ngen lo va, chu ai chuan rilru chhungrila chhia leh tha hriatna thiang tak hmanga thudik leh rinna te zawt a zawng turin a beisei a. Kristian te thudik innghahna chu Pathian inpuannaah a innghat a, chu chu chanchin hlui (history) ah te, thudik finfiah theihah leh hmanlai thil hlui hmuhchhuahnaah te a innghat tel bawk a ni.
Philosophy tinah hian rinna hi a pawimawh hle. Philosophy kan siam chhuah hian kan thusawi hi ngaihdan dik ber bertea innghat turin kan fimkhur hle tur a ni. Chutiang a nih loh chuan, rin dan pakhat chu a dik lo tih a chiang a nih chuan, philosophy pumpui chu a dik lo ang a ni. Tun thleng hian Kristian philosophy hi mi tam tak chuan khawvel thlirna zawng zawng zingah chuan a rilru fim ber niin an ngai a, philosophy dang zawng aiin rinna a mamawh tlem ber bawk. Kristian thurina Pathian/Siamtu pawm ai chuan Darwin-a ngaihdan (universe hi tihpalh/accident-a thleng a ni tih) ring tur chuan rinna nasa zawk a ngai tih kan sawi thei ang.
Vawiin leh nakin zelah pawh innghahna tur leh kan nun kaihhruaitu kan mamawh zel dawn a; chu chu mihring nihphung a ni. Chumi atana Kristian thurin leh Thlarau Thianghlim puihna leh rinna hmanga dam chhung nun hmang liamtu nun tluka awhawm leh itawm, chatuan thlenga hahdamna famkim min pe thei hi khawvelah a awm lo tih hi a dik reng dawn a ni.