- HC Vanlalruata
Tun hnai hun engemawchen aţang khan, a bik takin mipa la ţhalai/valai tak tak an thi thut thut mai a, chutiang chu kan ngah hle tih kan hre ţheuh awm e. A chhan an sawi tlangpui hi lung natna (stroke/cardiac arrest) tiin an sawi leh mai ţhin a. Kangmei a chhuah apianga electric wiring ţha lo kan puh deuh vek nen hian a inang hle. Hetianga lung lam natna (cardiovascular diseases) avanga thi thut thut an tam em em hi kan mithiamte hian a chhan an chhui thuk loh avangin inrinsiak mai loh chu tihtheih a tlem ngawt mai.
Doctor ţhenkhat chuan Mizote kan nunphung (lifestyle) dik lohhin a hrin niin an sawi tlangpui a. Taksa chetna (kuthnathawh leh insawizawi) lama tunhma anga kan awm loh tak vang leh kan ei ţhat tak lutuk bawk si vang niin an sawi. Chubakah chuan zuk leh hmuam khawih kan tam em avangin cancer vei leh thihpui kan tam ta em em a, kan nun kan uluk loh avangin HIV/AIDS kai leh thihpui kan tam ta bawk niin an sawi. Doctor-te ngaihdan hi hnial ngawt theih pawh a ni lo.
Chutih lai chuan tun hnai a la ţhalai tak tak, a bikin mipa thi thut thut kan ngah chhan hi ngaihdan hrang nei an awm ve bawk a. Ngaihdan hlawm lian tak pakhat chu Covid-19 hri a len avanga a invenna kan inchiu kha a him tawk lo tih a ni a. Chutih laiin medical lam finfiahna a la awm chiah lova, Covid-19 hri venna damdawi kha a ţha tawk lo ni a sawi hi khawvel pum huam mithiamte zingah pawh an awm ve tho mai. Zir chian a ţha khawp ang.
Ngaihdan dang lehah chuan zu khap hmakna dan hman hnu-ah zu chhe intur a tam ta a, chumi avanga mipa ţhalai thi tam ta an nih tih hi a ni. Aizawl khawpui daifem Rangvamual leh Phunchawng vela zu hi a siam dan aţangin a hlauhawm tih hi kan Excise and Narcotics department leh Police-te pawh hian an sawi a. Thu dik lo a nih a rinawm loh. Kan kohhran hruaitute’n Mizote’n zu ţha leh in atana him an in theihna atan sorkarin zu zawrhna dawr a hawn chu an dodal tlat a. Vote hmuh tlem hlau political party leh ram hruaitu bakah ram hruai tumtute’n kohhran hruaitute ‘aw’ hi ngaithla a an kalh ngam si loh avanga Mizo leh Mizo zu chhia intulh mek kan ni.
Zir chian pawh ngai hauh lovin, kan Mizo zu siamtute hian tlanchhe chungin, man hlau chung leh a tho hma leh hlawk theihna ber ngaihtuahin zu chhia hi kan ţhalaite zu chhia an tulh mek tih hi sorkara helam buaipuitute sawi hi pawm loh ngawt chi a ni hauh lo. A thlalak nen an tidarh chuai chuai a ni si a. Excise and Narcotics department a thawkte sawi dan chuan Mizo zu siam dan pangngai a, buh leh chawl/dawidim hmanga siam kha a ni tawh lova. Changel chansawm kha chhangur tur kaihthawhna atana hman ‘instant yeast’ an tih mai hmangin zu angin an siam ta a ni an ti a. Hei hian lung natna (cardiovascular disease) thlenin a thih thut theih a ni an ti a ni.
Sorkar hi (democracy ramah chuan) mipui tana din, mipui hamţhatna atana thawka rawngbawltu tur a ni. Chuvangin Mizo ţhalai, a bikin mipate an thi tam ta lutuk hi mipui rawngbawltu sorkar hian a chhui chian a ngai a; a mawhphurhna pawh a ni a. A uipui tuilian thlir mai mai thiang lo. Chutiang bawkin nun dan ţha leh dikte, mihring dangte nena chenho dante min zirtirtu pawl liante, Khawvela kan awm chhunga kan khawsak dan tur ţha leh chhandamna thu min hrilhtu, he khawvela kan awm lai ngei a chhandam kan nih theihna tur leh vanram beisei tura min kaihruaitu kohhran hruaitute pawh hian an mawhphurhna hi an tlansan thiang lo.
Kum 2017 aţanga kum 2021 inkar chhung (kum nga) khan kumtin hmeichhia aiin mipa an thi tam zawk ziah a, thi an tam zawkna hi a tam hle. Kum 2017 khan Mizoramah mi 6,191 an thi a, chumi zinga 4,020 chu mipa an ni. Kum 2018 khan mi 5,525 an thi a, an zinga 3,502 chu mipa an ni. Kum 2019 khan thi zawng zawng 6,606 zinga 4,052 chu mipa an ni. Kum 2020 a thi zawng zawng 6,703 zinga 4,266 chu mipa niin kum 2021 a thi zawng zawng 8,101 zinga 5,156 chu mipa an ni bawk. Hmun thuma hmun hnih han hawlh chang a nei fo.
Mizo hnam hi mipa thuneihna (patriarchal society) a ni kan ti ţhin a. Inchhungkhurah thuneihna an nei sang a, chu chu Mizo Hnam Dan pawhin a kenkawhsak. Mah se, tun hnu hian Mizo mipa hnathawk a, an thawhchhuah a chhungkaw chawm an tlem ta tial tial a. Nupuite chawm nih zak hauh lo pawh an tam ta. Siamtu siam danah mipa hi thluak pawh ţha zawk leh chak zawk, remhre zawk a ni a. Mah se, hmeichhe awm nem zawk chawm tih pawitih lohna a lian ta.
Chumi piahah chuan nun uluk loh leh nundan phung dik loh vangin mipa an thi ta zawih zawih mai a, vote nei thei zingah pawh hmeichhia an tam zawk rei ta hle. Kan nulate’n pasal tur an hmu zo lo mai ang tih a hlauhawm rualin hmeithai an pung ta lutuk pawh hi bengsika ngaihtuah a, a chhan zawn chhuah a ngai ta a. Chu chu kan hnam kan din thar a, kan chhanchhuah leh theihna atana thil pawimawh tawpkhawk a tling ta. Eng lai takah hian nge dik lo awm tih leh kan kalsualna lai hi hmuhchhuah a siamţhat a ngai ta a nih hi.
Mizorama Mizote leh Mizo ni lote pawhin rawng min bawlsak tura kan thlan sorkar leh member kan nih vekna pawl lian leh kohhrante hian an mawhphurhna hi kut an sil san thiang lo. Chuvangin ngun taka ngaihtuah a, he hnam chhanchhuak leh tura tha kan thawh leh hi a pawimawh ta takzet a ni. Mizo hnam chhanchhuak tura mawhphurtu chu kan nunphung zawng zawnga min kaihruaitute hi an ni a. An hlawhchham a nih chuan an hlawhchhamna hi an pawm ngam tur a ni bawk.
Inthlah pun lam kan sawi uar lai hian kan hnam leh khawtlang nun hi nausen lo piang ţhanlenna atan a tlak em tihte hi kan ngaihtuah chian a ngai a. Kan hnam nuna thil dik lo leh kan ţhalai leh pavalaite suattu chiang taka zir chian hi kan mamawh hmasa a ni ta. Kan mipa la naupang tak takte an thih zel avang hian hnathawktu (workforce) kan nei tlem telh telh a, hei hian Mizoram hmasawnna, sum leh pai dehchhuahna leh ei leh bar (economy) hi a chhe zawngin nasa takin a nghawng mek a. Chu aimaha pawi tur chu hnam boralna a thlen thei dawn a ni.
Chu vangin tih tak tak a ngaihtuahna kan sen a, kan hnam leh khawtlang chhanchhuah hna hi kan thawh a ngai a. Kan hnam dam lohna chhan chhui chhuak a, chu natna tireh a, hnam tidam tur chuan kan vaiin mawh kan phur ţheuh a ni tih hi i hre thar leh teh ang u. Chuti lo zawng he hnam hian boralna kawng a zawh thui lutuk ang a, chhan tlak kan awm lo thuai mai ang tih hi a hlauhawm ta takzet a ni.