- Mahmuaka Chhakchhuak; Member, Mizoram Chapter, INTACH
Mizoram Chapter INTACH chhinchhiah dan chuan Mizoramah Hnam rohlu (Heritage structures) kan neih hi Sawmsarih leh pakhat (71) a ni. Kum 2014-ah khan Vangchhe hmuna ‘Kawtchhuah Ropui’ pawh khi Heritage Site atana notify alo ni tawh a, chutiang chuan tunah hian Farkawn, Dungtlang, Lianpui leh Lungphunlian khuate pawh heritage Site atana rawtna thlen mek a ni. Mizoram puma heritage Structures kan neihte chu hetiang hian a District angin han tarlang ila;
District Sorkar Assam Rifles Kohhran Mimal Total
AIZAWL 16 17 7 12 52
LUNGLEI 6 6 1 13
SIAHA 1 1 2
KOLASIB 2 2
KHAWZAWL 1 1
SERCHHIP 1 1
TOTAL 27 17 14 13 71
District anga thlirin Aizawl District-ah heritage structure tam berin Sawmnga leh pahnih a awm a, a dawttu chu Lunglei District niin sawm leh pathum a awm bawk a, heng hmun pawimawh tak takte humhalh a venhim that tlat a ni. Lunglei District chhunga heritage structure pawimawh ber ni hial tur Lunglei Bawrhsap chenna hmun, Deputy Commissioner’s Bungalow hi kum 1902-a sak tawh niin vawiin thlengin luah ala ni a, Kum 1903 vela sak tawh Sap Upa (FW. Savidge) chenna In te, hetih hunlai vel bawka sak Pu Buanga (JH. Lorrain) In te, Medical Superintendent’s Bungalow te, kum 1903-a siam Sap tuikhur te, Serkawna Baptisma channa khur te, kum 1903 bawka din tawh Serkawn Middle English School te, Lungsen khuaa Inspection Bungalow (IB), kum 1904 daih tawha sak te, Tlabunga IB bawk kum 1871- 1872 kuma sak tawhte, Tlabunga Post Office, kum 1872-a sak tawhte mai bakah Tlabung Police Station, kum 1872 – 1899 inkara sakte leh hmun pawimawh tak tak ala awm bawk a ni. Heng bakah hian Chief Medical Officer Quarter pawh hi Sap hunlaia sak niin ‘Sapte In’ tih thin a ni a, nimahsela hei erawh heritage Site atana la notify loh a ni.
Tichuan Lunglei Bangla kan tih mai thin, Lunglei Bawrhsap chenna hmun chu eng nge tunah a dinhmun ni chiah tih leh vawiin thlenga enkawl a nih dante chu a hmun ngeia enfiah tumin Lunglei DC, Pi Ramdinliani chu March 1, 2023 (Nilaini)ah khan a Office ah dawr a ni a, min lo dawngsawng tha hle maiin inhawng takin kan duh dante kan han sawi chuan min lo phurpuiin ama ho chuan Bangla thlir kualna hun turte chu ruahmanna kan han siam nghal bawk a. Keiniin zingkara thlir kual chu tawk maia kan hriat laiin amah zawk chuan hun thawl deuh nisela, thingpui inhona hunte pawh awm ngei sela a tih zawk avangin March 3, 2023, Chapchar Kut hmanna Ni chawhnu dar thum vel nise kan ti ta a, lawmawm kan tih hle a ni.
March 3, 2023 Niah chuan Chapchar Kut lawmna hun pawh Mizoram khawpui hrang hrangah hman a niin Lunglei khawpuiah pawh Thuamluaia Mualah hlim taka hun hman a ni a. Tlai lam dar thum rik dawn hnaihah keini pawh chuan Bawrhsap chenna hmun lam pan tumin kan inbuatsaih a. Rei vak lo kan lo hahdam hman tih chuan kan DC pawh a rawn thleng ve mai a, hlim taka kan inchibai hnuin tual vela an pangpar chinte chu thlirin kan hawi kual hmasa a, thlate kan la ho bawk a. Chumi hnuah In chhungah lutin thingpui tuihnai tak kan in a. District Bawrhsap meuh mah nisela inthlahrunna ruk deuh pawh nei hauh loin min kawm thiam a, a kianga awm a nuam hle a ni.
Chutianga thingpui kan in zawh hnuah chuan tualah chhuak lehin Bangla chu kan fangkual a. Kum 1891 atang khan Lunglei chu South Lushai Hills hmunpui atana hman a lo ni tawh a, Superintendent hmasa ber Maj. J. Shakespeare chuan chenna hmun atana a hman tak hi chu tuna mi hi chu ni chiah loin hei hi chu kum 1902-a sak chauh a ni a, kum 1897-a North Lushai Hills leh South Lushai Hills te suihfin a nih hma amite kha chu Political Officer tih an ni a, suihfin hnuah erawh chuan Superintendent tih an ni ta thung a. Chutianga South Lushai Hills leh North Lushai Hills te hmunkhata suihfin a nih takah chuan Maj. J. Shakespeare ngei pawh Superintendent hmasa ber (The first Superintendent of the combined Lushai Hills District) a ni a. Shakespeare hi Lungleia a awm hnuin Aizawlah a awm leh a, hetih lai hian ‘Waterloo Canon’ an tih thin, tuna Aizawla Laipui awm mek saw Lunglei atanga Aizawla a ken phei a ni. Chumi hnuah chuan Lungleiah Sub-Divisional Officer (SDO) awm thungin F.C.T. Halliday chu SDO hmasa ber niin April 1, 1898-ah a rawn thleng a, thla khat lek awm hmanin May 31, 1898-ah a chhuak leh mai a.
Lungleia SDO a awm a, Lunglei District hotu ber a nih lai chuan he Bangla hi sak a niin a sak kum tak hi 1902 niin kum 1972-ah Lunglei Sub-Division chu UT hnuaiah ‘District’ ah hlankai alo ni a, District hotu ber atan pawh SDO ni tawh loin Deputy Commissioner tih alo ni ta bawk a, anni chuan he Bangla hi an luah chhunzawm zelin kum 1972 thleng khan mi 51 laiin an luah hman a ni. Lunglei SDO-a awm hnuhnung ber M.K. Bezbaruah kha thla sawm chhung awmin May 16, 1972-ah a chhuahsan a, Deputy Commissioner-a rawn awm hmasa ber F. Pahnuna IAS khan Sept. 1, 1972-ah a rawn luah leh tan a, thla thum vel chu luah lohin a awm ni awm tak a ni. Chumi hnuah chuan chhum lo chat loin vawiin thlengin he Bangla hian luahtu a nei chho ta char chara hriat a ni.
Hetiang hian a chanchin lamah kan han peng zawk a. A building hi a upa tawh viau nain a luahtute hian an theih ang angin an enkawl tih pawh a hriat a. Main building hrulah hian In, Feet sawm bial vel tur leh a verandah zau tha tak hi tha pangngai takin ala awm a, hei hi sawi tel a ni ngai lem lo nain tunhma lamah chuan tangkai taka hman a nih ngei a rinawm. Choka atan erawh a ni chiah lo mai thei a, Mikhual thlenna atan nge ni ang a, eirawngbawltu riahna hmun atan ni ang tih chu hriat mai a harsa deuh ta. A luahtute hian an theih ang tawk chuan an enkawl bawk tak nain a building hrim hrim upatna hi hai rual a ni chuang lo a, hetia heritage site atana thlan a nih tak hnuah pawh hian INTACH lam chuan a enkawlna tur sum leh pai kan pek hleihtheih bik si loh avang hian sorkar building pawimawhte enkawltu ber PWD lam hian an theih ang angin an enkawl a, sum leh pai erawh a tam hleithei bik lo ni awm tak a ni.
Bangla bang hi khi a tam riau mai a, a vai phei chuan hmun sawm vel lai a tling awm e. Heng khi (crack) te hi Lirnghing emaw thil dang vang a nih ngei pawh a rinawm a, chaw eina pindan (dining room) bang pathumte phei chu a khi vek nghe nghe a ni. Thenkhatte phei chu bang lehlamah a khi tlangin nakin lawkah phei chuan mihring tan pawha la hlauhawm thei tur ala ni hial mai thei. Lunglei District khaipa ber chenna hmun a nih avang hian engti kawng pawhin mimal chenna hmun nen chuan tehkhin chi rual a ni lo a, engtik lai pawha khuallian leh khual tha, mi chi hrang hrangte chawlhna hmun leh thlen theihna hmun tur a nih avang hian uluk taka enkawl reng tur a ni. Minister emaw khuallian tu emawte pawh chawlin riahna atan leh thingpui inkhawmna atan lo hmang thin mahsela a khual nek lai chin, pindan hmatawng ber bak hi an thleng kher awm lo e. Chulai chin chuan mit a tlung viau a, sawiselna tur engmah a awm lem lo. A bak pindan dangte erawh a bang khi leh ceiling rang bei buaite chuan mit a ti kham ang reng viau thung.
Pi Ramdinliani chuan pindan hrang hrang min kal kual pui a, ama pindan leh bual pindan thlengin kan lut a, Sap kuthnu tam tak hmuh a niin thil an lo uluk dante chu mit ngeiin kan hmu a. Bual pindan (Bathroom) hi pali awmin a lian hlawm vek a, ngaihtuah mai chuan Bualthleng (Bathtub) an hmang thin em ni aw tih tur a ni. Thenkhatah phei chuan bang tihdanglamna laite pawh hmuh tur a awm bawk avangin Bual pindan satliah chu a ni ngawt lo ang tih a rin theih mai a, Bathroom-ahte hian shower a awm lo a, a zau em em vek mai hi a inhmeh lo deuh bawk. Tin, In chungah Meikhuchhuahna (Chimney) hi pahnih a awm avangin thutkhawmna pindanah leh mikhual pindanah hian meichhemna awm tur a nih laiin pakhat chauh hmuh a ni thung a, pakhat hi thiah a ni tawh nia rin a ni.
Lunglei DC chenna hmun hi a laili a, a hmun hi a rem bawk em em rualin daihlim a tlem a, a ro hle thung. Hei vang hian thing phun uar nise, thingphun hi thildangah chuan tangkaiin lo tha bawk mahsela a kiang lawka Law & Judicial Building leh hmun dang atang hian fiah takin a lan theih reng a, duh anga a privacy tawk loh avang hian thingphun hi a tha viau. Programme pawimawh tak tak hmanna hmun a nih avang hian hetianga ual au deuh taka a awm hi a fuh chiah lo bawk avangin sorkar lam emaw NGO lamte pawhin thingphun tum ila a tha ngei ang. Hetiang hian Lunglei Bawrhsap chenna hmun chu chipchiar takin kan thlir kual a, hmangaih leh duat taka enkawltu a mamawh hlein a hriat. Chuti lo chu tuna a bang khi te hi ala khik belh zel thei a, ruahtui farte pawh hi a far chhunzawm reng chuan luah tlak lohin ala awm mai pawh thil hlauhawm tak a ni a, kan hnam rohlute hi humhalh that kan chin deuh deuh a tul a ni.