- Mahmuaka Chhakchhuak
Mahatma Gandhi khan India thara awm lo sela a duh ngawih ngawih vantlang sualna chi sarihte kha a sawi hunlai chu lo rei tawh mahsela tun hun atan pawh hian ala pawimawh reng tho avangin han sawi thar leh teh ang.
INNGHAHNA NEI LO POLITICS (Politics without Principle): Politics chu kan hria a, Greek tawnga ‘Politikos’ tihn atanga Politics tih hi rawn kal a ni a, chu chu Latin chuan ‘Politicus’ tih a niin a awmzia chu mimal emaw pawl emaw khua leh tui thatna tura kaihhruaina leh dik taka an chanvo theuh an chan theihna tura rorelna dik kenkawh, dan leh thupek, hnam leh chi leh chi inkara inunauna tha thlen tura thawh leh hnamzia rang humhalh leh ramri kham fel leh mipui vantlang thatna tura kawng tinrenga thawhte a ni. Kum 1749 atangin Politics tih tawngkam hi hman tana hriat a niin Mizo zingah chuan kum 1922 atangin kan hmang tana ngaih a ni. Mizo zinga Politics lungphum phumtu Telela khan kum 1922 July thlaah Bawrhsap leh Lalte chuan mipui tana phurrit an siam dan hi kimchang taka ziakin Rev. DE. Jones hnenah pein Bawrhsap hnena thlen sak turin alo ngen daih tawh a. Chutianga a hmalak chhoh zelna avang chuan thlawptu pawh a nei zel bawk a, kum 1926 alo thlen meuh chuan Bawrhsap ngaimawh thlamin thawm an lo nei hman tawh a, khap beh an rawn tum nghal thinin, Oct. 22, 1926-niah phei chuan zing ni chhuah hma hian Assam Rifle 2nd Commandant sipai 60 rual chu Asst. Superintendent ho chuan Telela, Thuama, VZ. Biaka, Saikunga, Chawnghnuaia, Chawngdailova leh Thanzuala te chu an lehkha pawimawh zawng zawng nen anmahni In theuhah an man ta a ni.
Hetianga hmalakna hian innghahna bulfuk tak neiin mipui aiawh takmeuhin Telela leh a thiante chuan hna an thawk a, chu chuan mipui thlawpna pawh a hlawh tha em em a ni. Kum 1946-a R. Vanlawma hoa Mizo Union ding ngei pawh khan innghahna mumal tak an nei bawk a ni. Vawiin thleng hian Political Party hrang hrang lo awm zel bawk mahsela Mizo Union ang tluka thawmna hi ala awm lo hial awm e tih tur a niin an thawm kha a nain hmun tinah mipui thlawpna pawh an dawng tha em em thin a nih kha. Nimahsela an hun hnuhnung lamah chuan Congress Party chuan a lem ral zo ta a, MU ropui tak thin chu a lo reh hlen ta a ni. MU reh hlenna chhan hi sawi tur tam tak a awm thei ang a, a pawimawh ber nia hriat chu an hun hnuhnung lamah khan rintlak turin leh rinngam turin hruaitu an awm lo a ni. Hetiang hi vawiin hunah ngei pawh awm theih a nih avangin Politics Innghahna nei mumal lo tak takte chu reiloteah an ral leh thuai tho thin a ni.
THAWKRIM LOA HAUSAKNA (Wealth without Labor): Tunhma chuan Africa ram khu Kumpinu leh Dutch-hoten an awp thin a, Lunghlu leh Rangkachak te a tam a. Chubakah mihring an mawlin an rethei em em thin bawk a. Europe leh America-ahte sala chhawr atan sumdawn nan an hmang thin. Kan hla hriat lar tak, “Khawngaihna mak, mawi leh duhawm” tih phuahtu Rev. John Newton-a pawh hi a pianthar hma chuan Africa rama mi hangte ramdanga hralha sumdawng thin a ni. Africa ram hi a lum a, Malaria-te a tam a. Chubakah a mi chengte hi mi kawlhsen, tualthah pawh pawisa lo an nih avangin mingo ho hian an awmchilh peih loh avangin ralkhat atangin an awp thin a. Awlsam taka an awpbeh theih nan sum leh pai atchilh turin pawisain an vur nghek nghek thin a, hman tangkai dan tur an zirtir si lo va. Tichuan, Africa ram hruaitute chu thuneihna leh pawisa inchuhin an phek buai ta thin a. Kumpinu sawrkar chuan London atangin an duh ang angin an tuaivir thei ta a ni. Hruaituten thuneihna leh sum leh pai ringawt an atchilh tak avangin ram venhimna leh hmasawnnate chu an thlahthlam a, sum hmuh theihna a nih phawt chuan eng hmanrua pawh hman an hnial lo va.
Chutiang chuan Corruption leh ralthuam leka helna a hring a, vawiinah chuan Africa ram tam ber chu helte vangin ram ralti a lo ni ta a, tualchhung buaina avangin sawrkar ngelnghet a ding thei lo va. Hruaituten ram venhimna leh hmasawnna an ngaihthah avangin an tam em em reng a, ei tur neih loh avang leh helho hlauhna avangin mi maktaduai tel ram dangah an tlanchhia a. UNO-in Peace Keeping Force te tirin cheng tluklehdingawn tela a tanpuinate chuan awmzia a nei hlei thei lo a ni. Heta tang hian thawkrim loa hausakna rahchhuah chu kan hrethiam mai awm e.
INHLANNA TELOA PATHIAN CHIBAI BUKNA (Worship without Sacrifice): Mizoram hi Za-ah za kristian kan ni tia kan sawi tanna kha kum tam pawh ala liam lo mai thei e, tunah chuan Za-ah sawmriat leh pasarih vel chauh (87.2%) kan ni ta. Hei hi a chhan ni ber tura ngaih chu Inhlanna telloa Pathian chibai buk kan uar vang a ni awm e. Vanlalsailova hla angin ‘Sual haw lo, mualpho hlau mai ringtu’ hi kan tam viauin a rinawm. Ringtu kan nihna hi silhfen anga min thuam mawitu a ni lo a, rawngbawltu kan nihna hi kan inchawimawina ni hek loin Krista anna kawnga thanglian tur zawk kan ni.
Thuthlung Hlui huna rawngbawltu fakawm tak takte angin kan chinralna apiangah Pathian a ropui thin tur a ni; Abrahama khan a fapa Isaaka kha a hlan tak tak ngamnaah a nih kha Pathian ropuina leh thiltihtheihna a hmuh a, Mosia ngei pawh khan hmuh theih loha chu a hmuh tlat avangin a nih kha hrehawm tam tak a tawrh ni. Rinna avanga nunna hlu tak hlantute kha an zahawm a sin; Lunga denin an awm a, thingzainaa zai bunin an awm a, thlemna an tawk a, khandaiha sahhlumin an awm a; beram vun leh kel vun sinin an vakvai a; rethei takin, hrehawm takin, tihduhdahin an awm a ni.
CHHIA LEH THA HRIATNA TELLOA DUHTHLANNA (Pleasure without Conscience): Khawvel Indopui Pahnihna chawkchhuaktu tih hiala sawi thin Adolf Hitler kha a vanglai chuan ropui tak a ni. Kum 1933 – 1945 chhunga German Chancellor a nih khan hotu ber nih kha nuam a ti viau thin a, a thuneihna hmangin thil rapthlak tak tak a ti a, Juda hnam mi maktaduai 20 chuang nunna laksakin rapthlak takin a ti hlum hial a nih kha. Vawiin hun thlenga German mipuiin an la zahpui khawpin a nunrawng a, thangthar te tan hian zahna ala thlen reng a ni. April 30, 1945-ah chuan Tur chak tak Cyanide an tih chu eiin thih a tum a, a tur ei chu ring zo loin ama silai ngei hmang chuan a Luah chuktuahin a inkap ta a ni. Feb. 5, 2023 nia American Hospital Dubai-a boral ta Pervez Musharraf ngei pawh khan thuneihna leh thiltihtheihna a chan lai ngat phei chuan mi zawng zawng chunga leng ang maia inngai thin a ni hial awm e. Kum 1991 – 2008 chhunga Pakistan ram hruaitu nia President a nih lai khan ram tan thil pawi tak tak a tiin thubuai lian tak tak a neih phah a, kum 2019-ah phei chuan Pakistan Special Court-in kum 2007-a Emergency a puan chungchangah thi turin a chungthu an rel sak hial a nih kha.
Midang tam tak sawi tur ala awm ang a, nakin hun ngaihtuah loa vawiin huna kan duh dan ang ringawta hun kan hmanna hian lungngaihna min la thlen thin thih hi Hitler-a leh Pervez Musharraf chanchin atang hian kan hre thei ang.
NUN NENA INZAWMNA TELLOA ZIR THIAMNA (Education without Character): Hostela hun tam tak hmang thinte hian khawtlang nun an hre lo tiin an sawi thin a, a dik mai thei e. Hostel chu mahni In ang a ni lo a, chhungkuaa chenna a nih hek loh avangin midang nena chenho mai bakah khawtlang nun chu a hriat loh theih viau pawhin a rinawm. Thiamna sang tak neia hawihhawmna nei hauh lo pawh kan thalai zingah an tam ta hi a pawi hle mai a, helam hi inzirtir thar leh pawh kan mamawh viaui a hriat.
Mihring tumah hi mahnia awm thei kan awm loh avangin chhungkua mi bakah then leh rual kan mamawh a, chumi nei tur chuan keimahni hian midang nena chen ho kan thiam tur a ni. Mizo Politician zinga vawiin thlenga a hming kan la lamrik reng thin HK. Bawihchhuaka kha thenrual kawm thiam an tiin a Inah hian mi an chuangkai deuh reng thin an ti a, chu chuan a Politics zin kawngah ngei pawh fak a hlawh phah a ni. Pu Lalthanhawla pawh hi thiante tana ‘last coin’ pawh ui lo tia sawi a ni thin a, vawiin thleng hian then leh rual ala ngah em em reng a ni.
RILRU DIK LEH THA TELLOA SUMDAWNNA (Business without Morality): Khawvel sumdawnna company lian tak tak; Tata, Reliance, Wipro, Amul, Parle, Nirma, Godrej, Asian Paints, Kotak, Mahindra, Rasna tih zawng zawngte hi Gujarat sumdawngte Company vek a ni. Anni chuan sumdawnnaah hian tumkhata hlawkna ringawt thlir loin an tu leh fate thlenga sum hmuh theihna tur an thlir zawk a ni. Singapore rama Bawnghnute zawng zawng deuhthaw khi Gujarat atanga thawn a ni a, Afghanistan-a Tomato an ei zawng zawng pawh Gujarat atang bawka thawn a ni. Chumai chu ala ni lo a, Canada rama Alu an ei tam tak pawh chu Gujarat bawk atang thawn a ni a sin.
Kum 1924 daih tawhah khan Father of Chinese Republic tia hriat lar Sun Yat Sen (1866 – 1925) chuan heti hian a sawi a ‘China hian Compass kan hmuchhuak a, Printing Press kan siamchhuak bawk a, thleng leh no tle siamna; porcelain kan hmuchhuak a, silai-zen kan hmuchhuak a, thingpui fe leh silk puan tah dan kan hmuchhuak bawk a. Ram dangte hian kan thil hmuhchhuahsa hmang hian nasa takin thil an siam ta. China hian nasa takin tan kan la ang a, khawvela ram hausa ber pakhatna hi kan ni thuai thei dawn a ni tih kan hriat a tul. Tunah chuan engtinnge pakhatna kan nih theih dan kawng chu? Kan thlahtute thurochhiah pakhat chu chaklote chu khai ding ula, a lian leh hausate chu beng hniam ula tih a ni a, chu chu muanna leh mi tinte dikna leh zahawmna kenkawh theihna kawng a ni. Chu chu a ti thei lo a nih chuan engatannge China hian a thiltihtheihna leh chaknate chu a hman tak ang? Hetiang atan hian kan inhmang tangkai tur a ni dawn lawm ni le? Tiin alo sawi a, tunah chuan China chu khawvel ram ropui te zingah alo awm ta a, keini thlengin kan bungrua leh incheina engkim mai hi China atanga siam vek emaw tih mai tur a ni ta a nih hi.
PATHIAN TELLOA THIAMNA (Education without God); Thuthlung Hlui huna Pathian rawngbawltu Josepha, Mosia, Daniela, Nehemia, Mordekaia leh Estheri-te ngei pawh kha Pathian tihna nen ram rawngbawlna an lo nei tawh a nih kha. Pathiana innghat tlat chungin hun an hmang a, an thiam leh an finna chu mipui tana hmangin Pathiana rinawm taka hun an hman avangin vawiin thlengin fak leh chawimawina kan la hlan a ni. Anni mai bakah mi fing tak takte leh mi thiam tak takte pawh hian Pathiana rinna nghet tak an neih avangin an nun tluang takin anlo hmang tawh thin. US President zinga langsar ber ni hial tur Abraham Lincoln khan mawhphurhna rit tak leh lian tak President dinhmun a chelh tirhah chuan Feb. 11, 1861-niin Springfield-ah heti hian thuchah a sawi a; George Washington-a chu a innghahna ber Pathian hruaina tel lo kha chuan tih theih nei loin hlawhtlinna a hmu hauh lo kha a ni a. Chutiang chiah chuan kei pawh, Washington-a innghahna Lalpa bawk lo kha chu tun hunah hian belh tur leh innghahna tur dang reng reng ka nei lo. Tichuan, ka thawhpui duhtakte u, chu Pathian chak leh thil ti theia awmpuina leh kaihhruaina tel lo chuan heng mawhphurhnate hi ka tan hlenchhuah rual a ni lo. Chu Pathian khawngaihna leh kaihhruaina chu kan dawn ngei theih nan in mi tawngtaisak hi ka mamawh tak meuh a ni. Chu Pathian hruaina nen erawh chuan engti zawng maha hlawhchham theih a ni lo thung tiin.