- HC Vanlalruata
Mizote hian tunhma chuan damlohna leh hrisel lohna neih vang ni lova, chetsual avanga thi thutte hi ‘Sarthi’ an ti mai a. An ţihin ‘min rap lutuk’ an ti ţhin. Tunah erawh chuan menah khan thlak a, kan ngai urhsun hranpa tawh lova ţhawn pawh min ţhawng tawh hek lo. Mihring tung chhova kal tawh zawng zawng chu thi leh tur vek kan ni a, kan thih hun erawh chu kan hre lo a ni mai a. Natna thihpui theih chi veite chu an kum lam ni lovin an natna khan ţhalai tak an nih lai pawhin thihna a thlen mai a ni.
Natna khirh tak leh thihpui ngei ngei chi a ngaih vei lem si lova ţhalai thi thut chuan tlem chuan upa zawk leh natna khirh tak veite ai chuan min ţhawng zawk tho mai. A chhan chu kum upa zawkte chu kal hma tur leh a tlangpui thu-in ţhalaite chu dam rei zawk tura ngaihna a awm vang a ni. Chutiang chu kan ngaihdan tlangpui a nih laiin ruihhlo leh zu chhe lutuk in avangin kan ţhalaite an liam zawih zawih thung a; a bik takin tlangval leh pavalai lam an thi tam ta hle zawng a nih hi.
Tunhma a kan hriat mang loh, ruang chhar, chutah pawh tunge an nih hriat lawk loh avanga Riangvaite Thlanmual-a vuiliam tak maite kan nei zing ta em em mai a. A zing ta lutuk a, min ţhawng tawh lem lo leh nghal. Tunhma kha chuan hetiangho hi Mizo ni lo, India ram state danga chengte tan kan papek thin kha a ni a, tunah chuan Mizorama cheng Mizo zingah an tam ta fu mai. Chutiang bawkin mibo kan ngah a. Nikum leh kumin hian mibo zawn tur an tam ta em em mai zawng a nih hi.
Ruang chhar tam ta lutuk hi ngaimawh chi a nih laiin tunah hi chuan ngai-ah kan neih leh titih tawh pek a. Hmeichhia thlengin tunge tih hriat lawk loh, khawpui chhung, ramhnuai leh kawng sir vela arte thih ta mai mai hi duh aiin kan hre tam tawh a ni ber e. Mizote hi hnam inpawh leh chenho kawngah kan dinhmun a ţha hle ţhin a. Ţum khat phei chu ka ţhianpa hnenah, “Mihring hi nungcha zinga chengho chi (social animal) kan ni an ti ţhin a, Mizote hi kan ni leh zualin ka hria,” tiin ka sawi tawh a. Khawtlang insuihkhawmna ţha tak nei, tunhma phei chuan chhungkua-ah pawh ‘Hindu joint family’ an sawi ang mai a in khata awm khawm dual dual thin kan ni.
Khawtlangah pawh inkaihhruaina leh inthunnunna nei ţha tak hnam kan ni ţhin a. Kristianna lo luh hnu-ah pawh khaw tam takah chuan valupate’n khawtlang, a bikin tlangval leh tleirawlte nun a ţha zawnga kaihhruai kawngah an thawh hlawk zui hle. Han ti ve ngial i la, kan naupan lai khan kan aia upate’n min tir a nih phawt chuan ruahpui vanawn hnuaiah pawh an duh ang kan tihsak ţhin a, nu leh pate hnenah kan zualko ngai lova. Thlanmuala thingthu nung indah hlatsiakte kha a ho viau kan ti mai thei e, mah se, huaisen min zirtir a lo ni reng mai.
Hetianga khawtlanga inzirtirna hi a awm tawh lo satliah mai ni lovin, Mizo nuna bet tlat ‘ai a upa zah’ thuthlung khan he hnam hi a bosan tawh a, a pawi vawng vawng a ni. Tu leh fate’n an pi leh pu/an nu leh pa zahna chang an hre tawh lo. Pi leh pu/nu leh pa thawhchhuah ring a, an lirthei leisak a chuang a a tui thunna pawh an peksakte hian intodelh hauh si lovin ‘It’s My Life’ an ti ngam salh salh mek a nih hi. Sap ţawngin sawi ta i la, kan ‘social fabric’ hi a chhe thuk tawh takzet mai.
Chumi-in a hrin chu tu ruang nge tih hriat loh char leh mibo zawn tur tam ta lutuk hi a ni ber ti i la, kan sawi sual tam hauh lovang. Lehlamah chuan mihring kan lo tam ve tawh avangin tunhma ang diak diak kha chu kan ni thei tawh lo tih hi kan pawm vek mai a. Chutih rual chuan Mizote hi chhungkua, khawtlang leh hnam kan nihna kawngah kan inhre meuh tawh lova, kan inlaichinna hi a chhe ta em em mai a ni tih hi pawm phawt chu a ngai tawh a nih hi. Saum leh chingal indiltawn hun phei kha chu khawpui-ah chuan kan pel nasa tawh lutuk. A bikin khawpui-ah hian in insi satliah pawh ni lo, bang inţawmte hi an rilru chu Ashoka pillar-a sakei inhawisan ang mai hi an ni.
Hetah hian Mizo tu pawhin (keimah tiamin) mawh kan phur chiang bang mai. He kan nun inthlakin a hrin pawi ber zing ami chu mi tuh tih hriat loh ruang chhar hi a ni a. Tunhma kha chuan Aizawl khawpui a zu zawrhna hmun langsar deuhah khan a hmei-a-pa-in an kalkhawm a, engemaw a thlen chuan mipui mimirin an hre thuai a, Police pawhin kar lovah an chhui chhuak mai ţhin kha a ni a, tunah chuan a ni ta hauh lo. Arte thih mai mai an tam tawh lutuk.
Hei hi a chhan bul ber chu kan lo tam ve tak vang a nih rualin chhungkhat laina, khawtlang mi leh ţhenrual ţha thleng pawha tunhma anga kan inpawh tak loh vang hi a ni. Tun hma hret kha chuan kan chhungkaw mi hi rei tak bo ngawt theih a ni lo hrim hrim. Kan inhmangaiha kan inngaihven vang khan holam takin an bo thei lo. Han ti ve ta khanglang i la, kan naupan lai khan rei lote tak tak ţhenawm ina kan kal dawn emaw, eng thil emaw kan lei dawn pawhin nu leh pa kan hrilh thlap zel a. Chumi-in a hrin chu inngaih pawimawhna leh inhriat chianna a ni a, tunah chuan hei hi kan tlachham tawh takzet a nih hi.
Puitlingin an tu leh fate khawiah nge an len chhuah an hre tawh meuh lova, an ngaihven vak tawh hek lo. An inkhawmsan pawhin Pathianin a lo veng mai ang tih an ring hmiah mai niawm tak a ni. Chutiang chu thil awmdan a ni lova, Bible kan chhiar chuan fanau rochante hi an nu leh pa mawhphurhna-ah dah a ni. Kan khawvel rohlu dangte kan ngaihven em em laiin kan fate (Pathian laka kan rochan) chu awmpuite kutah kan dah hmiah mai zel zawng a nih hi. Kan inenlet a hun ta takzet a ni.
Sorkar hian a khua leh tuite zinga ţhalai zawk thi zawih zawihte leh mi bo zawn tur awm rengte hi engtin nge a tih tih zawt ta ila, tunhma a hetiang an tlem lai a Police-te’n an buaipui ang bak khan sorkar hian pen khat pawh hma a sawnna kan hmu lo. Tlawmngai pawl lam hi chuan mibo leh tuitla zawn hi an hna pawimawh ber zingah an la ngai a, a lawmawm e. Mizo nihna an la vawng nung tih a chiang. Chutih lai chuan ruang chhar mai mai tam ta lutuk leh mi an bo zing ta lutuk hi awmze nei a tihreh emaw tihtlem emaw tuma hmalakna erawh kan hmu rih lo.
Chutiang bawkin thlarau lama an kohhran mite kaihruai a, khawvela an dam lai ngei pawha nun ţha leh him nei tura kaihruaitu kohhran hruaitute theng-a-thawngah hian he kan thil sawi hi a lut thuk vak lo niin a lang. Kohhran ţhalai zinga mipa an thih tam zawk ziate hi KŢP leh ŢKP inkhawmpui report-ah kan chhiar kumtin a. A chhan dik tak chhui chhuah lam hi chu kan kohhran hruaitute’n mutmawh hnarmawha an neih awm thawm kan la hre rih lo.
A pawimawh ta chu sorkar, pawl liante leh kohhrante hian fa neih tam an dah pawimawh lai hian, kum naupang te te a arte thih leh mai mai turte hian em ni fa hi kan neih tam dawn tihte hi an ngaihtuah tel a ngai ta hle mai. Bo leh mai mai turte, ruihhlo ngai mai mai turte, zu chhe in avanga thi zawih zawih tho tur hian em ni fa kan hrin tam ang? A tak ram hi luhchilh a ngai ta. Fa neih tam kan sawimawi dawn a nih chuan an lo pianchhuahna tur khawtlang (society) hi i siamţha phawt ang u hmiang. Chumi kan ngaihtuah thlen hma chuan inthlahpun policy hi hlamchhiah rih a ţha zawk ngei ang.