- Rempuia R. Lutmang
hlauh, intensifier, adverb of degree
Pa pakhat hian mi tihthaih a chak thlu ngang a ni ang, zan khat chu thlanmualah a biru a, tihthaih tur a lo chang ta ran mai a. A vanneih asiamin mi an lo kal ta ngei a. A hlauhawm tur zawngin thawm a han chhuah a. Chung mite chu hlau em emin an tlanchhe ta a. A han inngaihtuah a, a hlau ve leh si a, chak zetin a mi tihthaih te chu a’n um ve leh ah. Hei hi a taka thil thleng a ni.
Kan duh dan leh kan rin dan hi thu dik ni se kan ti theuh. Mi dang hneh tum leh hmin thei zawngin kan han sawi a, a awih tawk an lo awm fo. Chung thu chu a han kal a han kal a, ni tak tak thei awma a rik a rik takah chuan a tira a sawi chhuaktu khan a suangtuahna maiah ngai loin, thu dik tak tak emaw tih hun a nei thei. Chutiang chu a thleng fo awm e. Mi tihthaihtuin hlauh tur a awm lo tih hre reng chunga a hlau leh ta tak tak si ang deuh khan, a tira a rinthu phuah chawptu khan a thu phuaha kha a phuah chawp mai a nih tih ring phal loin thu dik emaw tiin a awih leh ta mai a nih chu.
Mi thenkhat chuan kan suangtuahna kan kâwm tui thei viau, chutiang suangtuahna atanga chhuak ni ngei tur thil pakhat a awm. “Hlauh hi a tha lamah chauh hman chi a ni, a chhe lamah an hmang ngai lo,” an ti. Hetianga sawi hi kan hmu ta zauh zauh, ngaihtuah chian pawhin a awmang duh hle. Thenkhat phei chuan, “Tun hmain an hmang ngai lo a ni awm e,” te an ti bawk, tun hma hunah kan awm si lo a, awih lo chung pawha awih deuh reuha awm a ngai. Social media lamah kan tui tlang tlek tlek bawk a, lehkhabu chhiar hi kan thatchhe hlawm ta deuh a, indem hleih theih pawh a ni lo. Chhiar peih ni i la kan duhthusam hi thu dik angin kan sawi chhuak lo ang a, mi suangtuahna dik fumfe lo lak atang pawhin kan inveng thei tur. Mi tin mai hian famkim tawk lohna kan nei theuh a, eng eng emawah hian kan tlin tawk lohna a lo lang chhuak leh mai thin. Hetiang rinthu kan sawi tak lakah pawh hian in veng zo loin kan tlu fo, famkim lohna khawvel a ni miau si a.
Hetiang ngaih dan hi mi thiam kan tihte leh tawng lama pa râwn kai nia kan ngaihte thu vuakthlak niin a lang chiah lo na a, a tlâkna mual azirin a lo chawr noin a lo thang duang ve thei e tih thilthuah, châwm len chi nge hlim fai mai chi, en chhin a ngai ve niin a lang. Chu bakah mi thenkhat rilru a tibuai thei. Tun hmain an lo hmang ngai lo tak tak em ni? Tunlaia kan hman dik loh chhoh tak em ni? Hetiang ngaihtuah hian mi thenkhat an buai mek reng a ni.
Thla kip chhuak chanchinbu lar tak editor pawhin, “Lutuk hi a tha lamah an hmang ngai lo, a chhe lamah chauh an hmang, a tha lama hmang chu lehkhathiam lo an ni,” tih ang deuhin a sawi. A rinthu kha thutak emaw a ti a, a duh dan a tilang a, thu belh chian dâwl lo a sawi phah ringawt mai a ni. Thu ziah leh sawi lamah vantlang chunga lêng ni mah se a sawi dik si lo a, famkim lohna khawvela chêng kan ni miau a, tu mah mi dik famkim kan awm lo tih lan chianna te pawh a ni mahna.
Doctor pakhat pawhin, amah pantute’n an chhuah dawna “Ka lâwm lutuk” an tih apiangin Mizo tawng dik a nih loh thu a sawi ziah peih e an ti. Ani pawh hian a suangtuahna a kâwm tui deuh a, tak tak emaw a ti a ni. Ani phei hi chuan a ngaih dan hi chuti maiin a thlak tawh lo ang, amah hi mi thiam tak a nih piah lamah thil hre tawk turin a finna leh a theihnain a tlin a, a kum lamin a chaldelh tawh, hringnun chawhnu lama tlaitla êng mâwi thlir a ni tawh si a.
Anni pahnih ngaih dan hi a dik leh dik loh engtin nge kan hriat ang? An thumal han khawrh chhuaha hi a awmze tobul kan hriat a ngai, chuta tang chuan thu dik a hriat theih. Chu chauh chu a la ni ngawt chuang lo, thumal tam tak hi a tobul pensana hman tak kan nei nual bawk, chutiang chu a nih avangin tun hma atanga vawiin ni thleng hian miin engtin nge an hman tih kha tehna rin tlak a ni leh bawk.
‘Lutuk’ hi a tha lam emaw, a chhe lam emaw a ni lo, thil sawi uarna tawngkam a ni a, kan duh hun hunah kan hmang thei, chu chu a tira kan han zeh zauh ‘intensifier’ kan tih kha a ni a, adverb of degree a ni, tawi te fiah siin thu uarna ti i la, chiang tawk tak maw. Chutiang bawk chuan ‘hlauh’ hi a chhe lam hawi emaw, a tha lam hawi emaw, a barakhaih zawng emaw, a mak zawng emaw, a eng kawng zawng pawhin a hman theih. ‘Hlauh’ hi intensifier a ni a, adverb of degree bawk a ni. Thumal pahnih kan han sawi taka kha thil sawi uarna, tawngkam pangngai aia nasa deuh hleka sawina ve ve a ni a, chhim leh hmar, chhak leh thlang kawk thei tura ulh kuala thleh kawih theih ve ve a ni. Chu vang chuan, mi mal duh lam hawi zawng chauh kawhtira hman kha a dik lo a, chutiang zawnga sawi fiah chu thil dik a ni thei lo.
Ngaih dan chi khatah chuan, “A thi hlauh mai, an accident hlauh a ni” tih ang chite hi rem teuh loa hriat a awl hle. Mahni han insawi ve ngial i la, a chhe lamah ka hmang ngai reng reng lo a, a chhe lama hman hi dikin ka hre lo ve fo tho. Mahse, kan hmuh phâk ang chin chinah kan han chhui chiang a, kan ban phâk tam lo hle mah se kan hre hnem tulh tulh a, kan ngaih dan dik lohzia kan hre chiang tulh tulh.
A tha lamah emaw, a duhawm lamah emaw, a mak lamah emaw chauh ‘hlauh’ hi mi eng emaw zat chuan kan hmang zel dawn, a chhe lam leh a rapthlak lama hman kan thiam loh vang leh kan hman ngai loh vang a ni, naupang lam kan ni tlangpui. Mahse, chutianga kan tih avang chuan kan tih dan chin chiah chu a dik chin tihna a ni si lo. ‘Lutuk’ hmang duh lo pahnihin lutuk an sawi hnawm ang khan ‘hlauh’ pawh hi sawi hnawm kan lo tum ve uaih uaih tawh thin. Chutiang chu ti ta i la zawng, thu dik kan sawi lo tawp tihna a lo ni ang. A duh chuan a tha lamah chauh an hmang ang a, a thenin a chhe lamah chauh an hmang bawk ang. Thenkhat dangin an duh duhnaah an hmang ang, duh duhnaa hman theih a ni si a.
Kum 1900 atanga kum 2023 thleng hian a khawi zawng pawhin ‘hlauh’ hi an hmang thin a, a chhe lam emaw, a tha lam emaw bituk a awm lo. Chutiang hawi zawnga sawi an awm chuan an suangtuahna an la thutak mah mah a ni tih kan hre dawn nia.
A finfiahna hi dah kher phut an awm thei. Lehkha ziaktu lar chin, hmanlai atanga tunlai thleng hian tu pawh han thur chhuak i la, kan sawi tak ang khan a rem zawng zawngin ‘hlauh’ hi an hmang vek. Kan finfiah duh chuan an lehkhabu chhiar mai tur a ni. Bible pawh kan en thei bawk. Kum za chuang liam taa mi hi dah tel reng reng teh ang.
1906: Ka ziak sha pawh hi a dik lo hlauh bawk ani thei e. Ti-ngun ula. (Chawnga, Tlang-nuam-khua)
1908: Hrem hmun a awm chu a rei zia-in tawp-na a nei lo vang. Chuta chuan i awm dah hlauh ange; fimkhur teh khai. (Skula)
1911: Tin, nakina chuan a silai hlo pek a ngei khan a kap palha: a thi ta hlauh mai! (Zakunga)