- Reuben Lalnunthara Hnamte
Mizo hi hmanlai kan pi leh pu hunah khan mipa chu inti pa tak mai kha an ni a. Inchhungkhurah pawh Pa tak mai a awm thin, nu an buai em em lai pawh a, lo thlir a awmhmuna ro lo rel mai thin kha an ni a. Nu in buai tak chungin inchhung khura hna a thawh laia, bai a liam dawn pawh a khawih pha reng chunga “ Nu I I bai a liam” lo ti ngat thin kha an ni. Chhungkaw pa kha an lala an hlauthiam bawk. Hmeichhe hna kan tih inchhung sekrek khawih leh nauawm ang chi reng reng kha chu mipa tih tur ah an ngai lo tawp mai kha a ni. Khatianga nupuite lo pui deuh kha chu ‘Thaibawih’ ti khan an nuihzat deuh mai thin. Tun thleng pawh hian mi thenkhat hi chuan kha hun kha an la chhawm deuh a. mahse, khawvel thang zelah kan kalsan deuh tulh tulh ta niin a lang. Hmanlai mizo mipa kha natuar pawh an chhel a, na han sawi mai mai pawh kha an duh lo va, a theih chhung chu na lo anga awm kha an duh a ni. A pa pawh an pa narawh e, an chhel bawk a, an huaisen bawk a, tluk loh rim nam tak chu an ni. Taitesena, Neuva, Vanapa leh ADD. te pawh kha an huaisenin an chhel teh e, Pa tak mai kha an ni ringawt mai a ni. A hunlaiah chuan khang angte khan ngaihsan an hlawhin, mizo awmchhung chuan an hming a dai tawh kher lovang.
Tunlaiah erawh chuan thaibawih kan han tih mai angte kha kan hnuchhawn ta tulh tulh a. Ram changkang zawkte tih angin hmeichhe hna leh mipa hna pawh awm chuang lovin kan thawk ho ta suau suau mai a ni. Hmeichhiate pawhin mipa hna anga kan ngaih thin a kha an thawk hreh tawh lo va, bazarah han kal ila, Hmeichhiain sa an sat a, mipa aiin an hnehsawh emaw tih mai turte pawh an awm ta. Lrthei a bikin two wheelerah te hian mipain hmeichhia chu a phur tura ngaihna kha ala reilo hle, tunah chuan two wheeler nise hmeichhiain mipa an phur ta lawp lawp a, Car leh motor lian thlengin an khalh ve ta zel a. Ram hruaitu leh kohhran thlengin hmeichhiate an bang ta lo a ni. Chutih laiin hmanlai nun chhawmna chin hi kan la nei deuh tho mai a, mipa chu pa taka awm a duh hi an la awm ve tho mai. A enga pawh chu ni se, mipa chu Pathianin hmeichhe lu ni tura a siam kha a ni a, lo inti pa deuh pawh awmk se an thiamawm tho mai. An tia lawm ‘Pa pakhat pawh an vawkvulh lai an rawn dawn a, an nu a lo tawng ve zauh kha a ngaithei lova, “ Hmeichhia a lo tawng ve aiah in ngamna chanve a tlawmin la rawh u” a ti ta bur mai a ni.
Tun tuma kan sawi tum tak zawk chu; tunlaiah mizoramah natna a tam ta em em mai a. Zantinin LPS newsah mitthi leh naupiang an puang a. Mitthiah hian mipa a letin an tam zel ta mai a, hei hi engvangnge ni ang tih hi ngaihtuah ngai tak a ni. Ram changkang zawkah hi chuan hriselna hi an ngai pawimawh hle mai a, mipa pawh hmeichhia pawh a tlangpuiin, an hriselna in checkup hi an ti ngun(regular) hle. Mizo mipa hian kan pi leh pu atanga kan la chhawm nge ni dawn ni? Kan hriselna lam in entir(checkup) hi kan hreh tlat mai a, pa lo deuh hian kan hria nge ni dawn ni. Tunlai khawvel thang zelah rim taka hnathawh leh thlan tlaa hnathawh a tlem ta a, Officeah leh hmundangah thlan tla lem lovin hna kan thawk a. Kan ei a lo tui tulh tulh a, insum nachang kan hre si lo. Mizo phei chu sa kan ei dan hi a hang thei ang ber leh a thau, a kawchhung nen kan duh zawng taka lo ni si a. Zuk leh hmuam kan ti nasa bawk si nen, a then lahin Zu an in nasa bawk a. Kan hriselna lam in entir hi kan pawng hreh hlur a, pa lo deuh nihnaah kan ngai emaw ni? Hei hi chu sim a hun tawh khawp mai.
Kan sawi tawh angin tunlaiah eitur tuihnai leh tha an tam tawh si a, hna kan thawkrim tawh silova, insum theihna kan tlachham bawk si nen; hetiang ang hi chuan mipate hi kan ral zel mai dawn a ni. Hriselna kawngah hi chuan dawihzep vang nilova, kan chhungkua leh hmakhua ngaihtuah chunga kan in entir vat vat hi a pawimawh a ni. Hriselna kawng ngaihthah hi intih mipana chi a ni lo a ni. Doctor ten thurawn min pekte pawh hi zawm a tan a tha khawp mai bawk. Kan nunna hi kan thu a ni lo kan tih rualin, kan fimkhur avanga kan chelhdin theih chin hi chu a awm a ni. Kan Biblea kan hmuh thin angin Pathian chuan a hnam thlan Israelte chu an lo dam reia, hrisel taka an dam hunchhung an hman theih nan, dan zawm tur- ei leh in lamah leh thil dangah pawh alo siamsak vek a nih kha. A tlangpuiin Israel hote khu an hriselin an chak hle a ni. Hnam changkang zawk Mizorama lo kal thin te hi hriselna kawngah an fimkhur bawk a, upa deuh deuh ni a kan hriat hote hi an chakin Bag rit deuh deuh ak chung hian an kal vut vut mai a ni.
Tunlai hunah Hriselna ngaihthah leh in entir(Checkup) hrehte hi in tih mipana chi a ni loin, atna chi khat a ni tih hi hriat a hun ta khawp mai. Natna chungchanga inti pa deuh anga lang mi thenkhat pawh hi na an han tuar tak tak meuh chuan a hlauthawng leh tuar zuau tak an ni duh chawk. Natna tuar hi eng amah hi nuam a awm lo a, taksaah hian chu chu na se a nuam tih tur hi sawi tur avang khawp mai. India ram statea cancer tamna ber kan han ni ringawt te pawh hi a lungchhiatthlak khawp mai. Vanduaina chu awm thin mahse, a tamber hi chu ei leh in kan fimkhur loh avang leh kan in enkawl leh in entir that tawk loh avang a ni. Natna hrang hrang inkaichhawm theih loh chi, natna benvawn ho- Cancer, Zunthlum (Diabetes), BP Sang (hypertension), Lung leh Thisen zam natna (Cardiovascular Disease), Stroke, khuh benvawn (COPD) sawi nan NCD hman a ni thin a. NCD thlen theitu pawimawh palite chu- Vaihlo te, awm awl lutuk te, chi ei tam lutuk leh sa ei hnem lutuk te, zu in nasat lutuk te an ni. Hetianga mipa kan ral zel chuan mizo hnam hi kan pung chak thei lovang tih a hlauhawm. Kan tlangval thenkhat lah hi ruihhlo avangin an kal zawi hnuang hnuang tawh mai a, kan hmalam hun hi a eng lo khawp mai.
Na kan nei a nih chuan in entir(checkup) hi hreh lo ila, a theih ang chinah ei leh in leh zuk leh hmuamah te fimkhur ila, chhungkaw tin hian hemi kawngah hian kan fa te ngei pawh fimkhur zawk a vawn a, inzirtir uar hi kan mamawh khawp mai. Khawtlang leh kohhranah te pawh hian ei leh fimkhur te, zuk leh hmuam insum leh, ruihhlo laka fihlim tur a inzirtirna(awareness) tam zawk neih hi a hun ta khawp mai. Tunlaiah naupang leh thalai te hian tobacco product, Sikhar lam ei kan uar hle mai a, hei hian hriselna a khawih pawiin, fimkhur a ngai takzet tawh. Hrisellohna hian taksa ah mai ni lo, rilru lam thlenga natna a thlen nasa hle. Tunlaiah tunhmaa kan la hriat ngai loh, rilru lam natna thleng hian kan ram min tuamin min tibuai mek a ni. A bikin mipa lam hian kan hriselna hi kan in enkawl uluk a pawimawh a; chhungkaw tan kan pawimawh a ni tih vawng reng ila; natna chung chang hi intih mipana chi a nilo tih I vawng reng teh ang.