- Mahmuaka Chhakchhuak
Kaphleia (1910 – 1940) thuziak zingah THLIRTU hi ngaihhlut berte zing ami a niin Mizo Essay puitling hmasa ber a ni bawk a ni. A dairy atanga kan hmuh danin THLIRTU hi tum thum lai a ziakna kan hmuin April 11, 1938-ah a ziak tan a, Sept. 24, 1938-ah a ziak zo a. A thupui hmingah hian Thlirtu tia dah loin The Silent Spectator tiin a dah nghe nghe a. Tichuan, a dam loh tak hnuin Durtlanga IN TE THAWVENG-ah awmin Nov. 10, 1939-ah chuan a chulmam lehin a ziak zo ta a, sap tawnga a thupui a dah pawh chu The Onlooker tiin a thlak leh a ni.
He Thlirtu hi a dam loh hnu atanga a ziak a ni a, Aug. 12, 1937-ah Ngawr natna kan tih mai Tuberculosis (TB) natna chuan a taksaah bu khuarin nasa takin a taksa pawh alo hneh tawh tih hriat chhuah a ni. TB natna hi hetih hunlai hian a damna turin damdawi pawh hmuhchhuah la ni lo a hriat a niin thihna ngei ngei tura ngaih a nih avang hian Kaphleia ngei pawh hian dam inbeiseina a nei lian lo hle niin a thuziakah hian hmuh tur a awm a ni. TB natna hi tunlai hunah ngei pawh natna danglam deuh bik, natna tlanglawn lo tak niin kan la hria a, chutiang natna neite chu kan hmuh dan pawh a dang deuh em aw tih tur a ni. Keimah ngei pawh kum 2011-ah khan TB natna hi ka neiin hun rei tak chhung enkawl ka ni a. Thlaruk ei tur damdawi min chawh a, nitin ei tur a niin damdawi chi hrang hrang pathum nge pali a nih tak erawh ka chiang ngam ta chiah lo. Doctor-te chuan Sub-Center-ah thawktute hmuh lai khera ei tur tiin min hrilh lehnghala, natna danglam tak a ni tih chu kan hrethiam mai awm e.
Chutianga natna chu han kai meuh chuan thinhriktu pawh kan tawng lo thei lo a, vawiin thlenga ka thinlung ti natu ka tawn pakhat chu ka kalna hmun pakhatah hian ka Jacket hak chu phelhin thutthleng nghenchhanah hian ka lo dah ni tain ka hria a, chu chu in neitupa chuan chhuatah min paih sak a, kei chuan ngawi rengin ka chhar leh mai a, engmah thleng lo angin ka awm leh mai tak nain vawiin thlenga ka thinlung ti natu a ni. Nimahsela Pathian zarah dam ka tum bawk a, damdawi pawh a hunbi chat chatah ka ei a, nikhat erawh Aizawl atanga Guwahati ka kal avangin ka lo ei theihnghilh palh a, Doctor ka be nghalin a tukah ka ei kawp leh ta mai a, chu chiah chu a hunbi loa ka ei a niin tha takin ka ei a, insawiselna nei leh tawh miah loin ka lo dam leh ta a ni. TB natna hi ka lo paltlang ve tawh avangin tunlai hunah ngei pawh hian damlo dangte ai chuan kan en hrang deuh em aw tih turin a hnaih pawh kan hnaih vak duh lo deuh niin ka hria a, Kaphleiate hunlai ngat phei chuan In hran an sak sak hial a nih kha. Chungte chu Kaphleia thihpui natna TB chungchang kan hriatfiah theihna atan ka han tarlang duh lawk a ni.
Sawi lan tawh angin Kaphleia pawh chuan TB natna a neih hnuin Thlirtu tih Essay hi a ziak ta a, a ziah chhung hun hi kum khat leh thla sarih vel ti ila a dik ber awm e. Hetianga rei tak a ziahna chhan hi April 1938-a a ziak tan chu September 1938-ah ziak zo tawhin a insawi nain a hnuah hian a ziah belh leh ni awm tak a ni a, englai hi nge a ziah belh a, a ziah that tih erawh hriat theih a nih tawh si loh avangin November 1939-a a ziah thu a Dairy lama ala ziah lan avang hian kum khat leh thla sarih vel chhungin a ziak ti ila a dik thei maiin a rinawm. A thuziak hi a ulukin a thinlung zawng zawngin a ziak tih pawh a hriat a, April thlaa ziak tan si a thu bul tanna atana September thla hian….. tia a han tan chhan hi hriatthiam a har a, Zoram lama sik leh sa hunbi chhiara boruak nawm lai a nih vang pawh a ni mai thei e. Favang boruak nawm lai niin thing hnah tla kawlh chite chu an tlak kawlh lai a nih thu pawh min hrilh a. Hetih hunlai hian mihring chauh niloin nungcha leh ramsate ngei pawhin an hlima nuam an ti zawk veka a hriat thu min hrilh a.
Nimahsela chutiang boruak nuam takah chuan ama thinlung lam erawh chu Vawkhniakzawn thla ang chunin a pik a a ti thung si. A sawi zel a – Kei chu beidawngin, hemi khawvelah hian rei ka dam dawn lo tih inringin kan rama haw turin ka inbuatsaih ta a tiin zep awm hauh loin a dinhmun a sawi a. Hetianga rei pawh dam tawh lo tura a inngaih avang hian a thuziak pawh hi a uluk tih a hriatin a thinlung chhungril ber phawrhchhuahna atan a hmang ngei ang tih pawh a rin theih a ni. A chhan chu Kan ram leh Pathian tan thil tih tur tam tak a awm a, dam ila theih ang tawk te te han tih ve pawh ka tum bawk a, kan tum phawt chuan hmanraw eng emaw chu kan nei sa reng a ni, ka ti thin a. Mahse, tunah beidawngin, eng mah ti loa liam leh mai tur ka lo nih hi, “Pathianin ka tih ve a tul lo a ti em ni ang aw?” te ka ti a tiin beidawng takin a sawi a ni.
Paragraph thumnaah hian dam a inbeisei tawh lo a, Zoram lamah hawng mahsela a tan dam beisei chhan tur a awm tawh chuanga ring loin tu khaw hriat hleih loa lo sazu thih mai ai chuan, mahni in lum ngeia thi tura ka la haw thei chu a lawmawm a nih hi ka ti a tiin a han chhunzawm leh a. A thiante chuan kalkawnga a ei tur pein leh a rilru hlim theih nana lehkhabu chhiar tur an pek teuh thute pawh min hrilh chhunzawm zel bawk a. Helai boruak hi a hrehawm ngawtin a rinawm a, ‘Vanramah ka lo la hmuak ang che u’ ka ti a, min thlir reng lai chuan mual ka liam ta vang vang a a han tihte hi khawngaihthlak tak ava ni em. Han ngaihtuah ve mah la, a taksaa natna awm chu damna tur damdawi awmin a hre si lo a, thi tura Zoram lam pan ringawt tur tih chu chiang takin a inhria a, chuti chung chuan tu khaw khain an hriat loha thih aia mahni in lum ngeia thi tura hawn chu ala zia alawm ti mai lo a, lawmawm a ala ngai thei hi a chhuanawm ngawt mai. Hei hi a chhan ber pawh a thinlung zawng zawnga ama ram ngei, Mizoram a ngainat vang tih chiang takin a hriat a, a boruak hip tawp berna atana Mizoram boruak thiang tak mai a han hip tur chu lawmawm a tih vang a nih ngei pawh a rinawm.
Thian hlui leh thian tharte mitthlaah an lo lang a a han tihte hian mal ngawih ngawihin a inngai tih a chiang reng a, Zirna avangin Phai khawpuiah pawh mihring chen tamna Kolkatta khawpuiah hun a hmang a, rei pawh awm hman loin natna tihbaiawm tak chuan a taksaah bu a khuar tlat si a, thian hlui leh thian tharte chu mitthlaa lang lo thei a ni tlat lo a ni. A thiante lah hi mi namai an ni lo lehnghal a. AZ. Phizo te, Capt. JS. Halliday te, Capt. Kapchawla te, CZ. Huala te, Capt. LR. Sailo te, Lalziki Sailo te, Pi Zaii leh Pu Mena te bakah mi dang dangte chuan a room-ah an rawn tlawh fo a ni. I.A zirlai mai chauh ni mahsela Kaphleia chu mi ropui leh chhuanawm tak takte thiana neitu a nih tlatna chuan mi namai a nih loh zia pawh chiang takin a tarlang kan ti lo thei lo ang. Chutah chuan Dr. W.S. Urquhart, India rama rawn chhuah leh tum tawh lo a Scotland-a a haw turin ‘We shall meet beyond the river’ a tihte chu a han hrechhuak leh a, amah ngei pawh chuan ‘Yes, we shall meet beyond the river’ ka ti a, ka thaw huai a. Ka rilru chuan ‘Thi turin ka lo hawng e’ a ti tlut tlut reng mai a tiin a sawi hial a ni. Mittui a hnam thei hial dawn mai……
Chutah Zoram an rawn thleng a, favang boruak nuam takah chuan hawina lam apiangah lung a awi emaw tih mai turin thingsia te an vul chek chuk a, thing tin maiah chuan rengchal an kiu vawng vawng bawk a, chu chauh la ni loin tleirawlho thing phurte chu ramhnuaiah chuan khawk rum rum khawpin an zai a, tlangvalho lah chuan hnah an tum hlerh hlerh bawk a tia sawi zelin amah ber chuan chutianga hlim taka awm chu chak ve hle mahsela a taksa natna chuan che thei loin a phuar bet tlat bawk si avangin chung thawmte chu a awmhmun atangin ka ngaithla ringawt mai a a han ti a. Aw, vanduai bik a intih ngei pawh a rinawm a, nimahsela vanduai bika a inhriatna erawh a sawi lang duh hauh lo leh zelte hi ava han chhel tak em aw. Keini ni ila chuan, ‘Ka mittui a dir zung zunga’ tiin emaw ‘Hnuk ulh teuhin ka ngaithlaa’ tih talin kan sawi ngei ang maw le. Kaphleia a nih tlat avangin atan chung zawng zawng chu sawi a rem lo pawh a ni ang e.
Kaphleia hian he Thlirtu-ah hian thil tam tak a sawi a, vawiin thleng pawha thu tha leh kan tana pawimawh reng tur thil tha tam tak pawh a sawi. Chutih lai chuan amah ngei pawh insawiin a induhkhawp lohzia pawh a sawi hreh chuang hek lo. Khawvelah hian mihringte dam rei lohzia leh thil tih tur tam zia ka ngaihtuahin, rei lo teah ka hun pawh alo la thleng ve ang tih ka hria. Mahse, thil tha pakhat mah ti loa ka liam tur chu pawi ka ti a ni tiin ama chungchang a han sawi te hi a va han inngaitlawm tak em. Hei chauh hi a ni lo a, amah a induhkhawp lohna hi sawi chhunzawm zelin keimah leh keimah ka rilru a, Khawvel hi eng nge ka hnutchhiah ang? Ka ram hi eng nge ka hnutchhiah ang? Hnahthel ro angin ka tla bo mai dawn em ni? tia ka inzawh hian chhan har ka ti a, ka lungngai thin a ni. Mi tin pumpelh theih loh thihna chu ka hlau lo a, thlan thim pawh ka hlau hek lo. Mahse, khawvelah thiltih tur pawimawh tak tak a tam tehlul nen, pakhat mah ti loa ka liam tur hian min tilungngai ber a ni zuk ti hial a!
He Thlirtu-ah vek hian alawm Kaphleia hian he thu chhiartu apiangte tana mittui tlak theihna mai tur khawpa ama chanchin khawngaihthlak tak a sawi bawkna chu: Mahse, kei chu tel ve tum loin ka ngaihthla ringawt mai a, mahse, chungah chuan tel ve tum loin ka thlir mai a, mahse, chung zawng zawngah chuan tel ve loin ka thlir mai mai a ni, miten an sawi leh ‘e’ ka ti mai a, ‘ti ang’ chu ka ti hlei lo a, mite awm dan chu ka thlir mai a, keichu engmah tih tum loin ka awmna hmunah chuan ngawi rengin mi thawm chu ka ngaithla a, ngawi rengin hmanlai ngaiin ka let reng mai a, mahse, kei chu buh lak te, ramriah te leh inkhawm te chu ngaihtuah hauh loin ka awm mai a. Chhunah ni lum ai pahin buh vu eng mawi tak chu ka thlir a, zanah puan lum ka chuh leh a, mite nuam tawl hlim vel chu ka mitin ka en mai a, tel ve ka tum pawh a ni hek lo tiin amah dinhmun chu hmun hran hranah a sawi a. Heng a ziah lai hian a mittui a far zauh zauh ngei pawh a rinawm hial a ni.
A thu tawp berna atan pawh Tupawh keimah anga mahni leh mi dang tana thil tha tih tum loa, ral thlir mai mai mi chu a ram tan fapa tlaktlai lo, hrin man awm lo a ni ang tiin ala ziak zel a. Amah a induhkhawp lohna hi a hmu lian em em a, tihtur tamin a hria a, chutih rualin amah chu natna hrehawm takin a chenchilh reng bawk si avangin engmah ti thei dinhmunah a ding bawk si lo a, pakhat mah ti loa ka liam tur hian min tilungngai ber a ni a ti hial a. Ava khawngaihthlak zo zai tak em! A thuchahte erawh vawiin thlengin ala nung a, nakin thlengin ala nun zel a rinawm bawk a ni.