- Rempuia R. Lutmang
“Mizo Tawng Inhnial Thinnate” tih bawk kha en leh ang. Social media-a mi thenkhat tawngkam naran chu ni se en kana en liam mai mai theih a ni a; hei erawh hi chu lehkhabuah meuh a chuang si a, tawng chungchang ngawr ngawr a ni kher bawk si nen, en fo loh theih loh a ni ve. En nghal ang.
[Tunlai hian ‘lai’ hmanna turah ‘zet’ hman kan ching leh ta. “Cheng za zet ka nei” ka tih chuan cheng za aia tam hret ka nei a ni; ka nei tam khawp mai tihna a keng tel. “Cheng za lai ka nei” ka tih chuan cheng za ka nei a, a tam ka ti khawp mai ka tihna a ni. Lirthei chesualah mi 23 thi ta se, “Mi 20 zet an thi” tih a dik ang a, “23 zet an thi” tih chi a ni lo’ “23 lai an thi” tih zawk tur a ni. ‘Zet’ chu aia tam hret tihna a nih avangin nambar bikim, sawm bi emaw za bi emaw nena hman chi a ni. A zat chiah chiah sawi sia ‘zet’ tih hi a dik lo a ni.]
Khi, a fiah khawp mai. A chiang em em a ni. Ka han chhiar nawn thin a, ka awih lo em em mai a; mahse, mi thenkhat chuan an lo awih bik mai ni loin, a sawi dikzia an sawi an sawi thei tlat lawi si. A ziaktu hi keini cho rual loh, hnial rual loh ni mah se, lungte tal kan au chhuah leh loh te chuan.
A dik, a dik lo a tih khi eng nge a tanchhan a ziak lang lo a, mahni ngaih dan awm sa a rawn ziak mai niin a lang. Mahse, ngaih dan hi chu ngaih dan a ni a, thu dik tihna a ni kher lo. Hetiangah hian tehna pawimawh ber pakhat chu, hmanlai mite’n engtin nge an hman, chu chu tunlai mite hman dan nen a la inang zel em tih a ni ber a, chutiang lam chu kan hawi nghal ang.
A hmasa berah chuan ‘kan Bible’, OV bawk hi kan keu hmasak a ngai. OV-ah hian ‘zet’ hmanna a tam a, a nazawng chhiar tel loin, number inziah tel kherna chauh pawh hi 30 chuang lai a awm. Hei, 30 aia tam ka sawi duh chuan ‘chuang’ ka hmang. Ka duh chuan ‘chuang zet’ tih pawh ka hmang thei, ‘chuang lai’ tih nen a inang reng.
Genesis 7.20-ah tuilian chungchang kan hmu a: “Tawng sawm leh tawng nga zeta sangin a lo awm ta p<ng a.” Hei hi ‘tawng 15’ nge ni a, a aia sang zawk? Sap tawngah chuan, “Fifteen cubits upward did the waters prevail,” (KJV) tih a ni a. A khawi laiah hian nge ‘tawng 15 aia sang’ a ni tih kan hriat theih ang aw. “A, chu ai chuan zung khat bawk velin a sang hret alawm,” a tih tlat theih. A dang en leh zet ang (heta ‘zet’ hi chu ‘phawt’ emaw, ‘te te’ emaw a ni).
Genesis 31.38-ah, “Hei kum sawm hnih zet i hnenah ka awm ta a,” tih kan hmu leh. Hei hi NIV-ah chuan, “I have been with you for twenty years now,” tih a ni. A khawi hi nge ‘kum sawm hnih aia rei’ tihna ber chu ni ang? Hriat a har hle. Hei pawh hi, “Ni hnih khat velin a rei hret alawm,” a la tih ngar ngar theih, kalsan leh phawt ang.
Genesis 32.10 ve thung hi le, Jakoba chuan, “…tunah zawng pawl hnih zet ka lo nih tak hi,” a ti a. Hetah hian Jakoba hian a u Esaua a hlauh avangin a mite leh a rante kha pawl hnihah a sem darh a, chu vang chuan heti hian a tawng chhuak ta a ni. Pawl hnih aia tam an ni lo, pawl hnih aia tlem pawh an ni lo, pawl hnih chiah chiah an ni. ‘Zet’ a hman chhan chu, mi chhe te kha pawl hnih laia siam tham an lo nih takah chuan rin phak bakin an lo thahnem ve ta a, ‘zet’ a hmang mai a ni.
Exodus 10.22-23-ah te hian ‘ni thum chhung zet’ khua a thim a; hei pawh hi ni thum aia rei tihna a ni lo, ni thum chiah chiah a ni. Ni khat thim vek pawh rei zet mai a nia (heta ‘zet’ hi ‘deuh’ tihna a ni daih), ni thum phei chu rei tak a ni. A reizia sawi uarna atan ‘zet’ an hmang a, ngaihruatnaa a aia rei kawhtir chi a ni lo ang.
Hetia chhui neuh neuh dawn chuan, an number hman ang chiah chiaha chhiar tum vek a fuh lo ve thei. Numbers 14.22-a ‘vawi sawm zet mi la fiah a’ tih te hi vawi 10 tak tak sawina a ni chiah lo thei, ‘a tam tawh, a ni em em tawh lo, a chintawk a thleng ta e’ tih lam a kawk thei. An fiahna hi vawi 8 emaw a ni mahna, vawi 10 aia tam chu a ni lo ang. Number awmna apianga a penhleh neuh neuh lo awm thei han chip chiamna hun a nih loh avangin hetiang lam hi chu vawi khat sawi thawi hi tawk mai se.
Bible chang dang en tawh loin Numbers 22:28 hi en i la, a chiang mai ang. Hetah hian sabengtungin Balaama hnenah, “Eng ka tih che nge, hetia vawi thum zet mi vuak tak?” a ti a. Hemi tum hian Balaaam hian sabengtung hi vawi thum chiah chiah a vua. Invuak te chu thil lawmawm a ni lo a, vawi thum chu a tam tham deuh a, a sawi uarna atan ‘zet’ an hmang mai a ni. A chhan dang a awm lo.
Mi dang tawngkam kan hrut leh thuak ang a, kan duh tawk dawn nia. Hmar lal Lalpua a thi a, a lung an dawh dawn a. Tuiruang ral lehlam Vangai tlanga an unaute ko turin mi pahnih an tir a, chu mite thian dun chu an tum ram thleng hman loin Tuiruangah chuan an tla hlum ta a. Chumi chanchin chu Thangphanga, Ratu khua chuan, “Tuiruang a an lo tla hlum dum reng mai a, an tlakzia chanchin la tuma in an hre lo. Pa tling pahnih zet an bo ral ta mai a, an ui awm em em mai,” tiin a ziak a (Tui Tla Thu, Mizo leh Vai Chanchinbu, May 1915). Hei hi sawi tel zawk teh ang, hmanlai khan ‘zia’ hi an hmang dik lo fo mai a, hetah pawh hian ‘zia’ an hman dik loh chu kan hmu, ‘dan’ tih tur a ni. Lehkhathiamho khan an hmang dik lo deuh zel a ni awm e. Tui tla chu pahnih chauh ni mah se, khaw khata tum khata boral an ni a, thihna chungchangah chuan pahnih chu tam deuh a ni. Chu vang chuan ‘pahnih zet’ an ti a, pahnih aia tam tihna a ni lo.
Thangluaia, Bial Rahsi, Thenzawl chuan Lungrang Hrangvunga khuaa tlangval Tungkawlha sa kah thu a ziak a, “Nghal chang sum 6 zet hi Keipui 3 in an lo bawh thup mai a,” a ti phawt a, a han ziak zel a, a hnuah, “Chutichuan hmun khat a Sakei pahnih sum nga ve ve leh nghalmal sum ruk a kap thlu a,” a ti (Huaisen Chanchin, Mizo leh Vai Chanchinbu, February 1923). A hma lawkah ‘sum 6 zet’ a ti phawt a, a hnuah ‘sum ruk’ a ti leh mai. Hetah hian ‘zet’ leh ‘lai’ hi thuhmun reng a ni, number chungchangah chuan a thuhmun char char reng reng.
Hrangkunga Sailo Lal, Tlangpui Khua chuan Chhunkunga Fanai Khinting Chanchin a ziak a, “Kum 70 a nih in a mit a lo del a, hemi a mit a del hi kum 10 chhung zet a del a, kum 80 a tlin ah a lo meng leh ta a,” tiin (Mizo leh Vai Chanchinbu, July 1927). Mitdel chu thil hrehawm a ni a, kum 10 phei chu a rei hle. Chu vang chuan a ni a sawi uarna atana ‘zet’ an hman ni. Khinting tih hi ka ziah sual palh a ni lo, hemi chanchinbua an ziah dan a ni.
‘Lungleh Entirsiakna’ an tih mai chu a vawi khatna atan October 4, 1938-ah an nei a, chumia an lawmman sem tur chungchangah K. Bawla, Secretary of Lungleh Exhibition chuan, “Lungleh leh Serkawn Sap, Sorkar hnathawkte leh dawrkai hoten tlawmngai takin an thawh a, cheng 48 zet a tling a, Sorkar ta cheng 50 nen A zain cheng 98 vel kan nei a ni,” a ti bawk (Mizo leh Vai Chanchinbu, January 1939). Hetah pawh hian an dawn khawma hi a tam tham an ti a, ‘zet’ an ti. Tlem ti deuh se la chuan, ‘cheng 48 lek’ emaw, ‘cheng 48 chauh’ emaw an hmang ang. Mi thawh khawm sa tlem lo tih kha a mawi lo a, tam tih a ngai, a tam tak tak thei bawk. A belh khawm hi cheng 98 chiah chiah a ni na a, ‘vel’ an hmang tho. Hei hian tawng hi Mathe a ni lo tih a entir.
‘Zet’ hi ‘a aia tam hret’ tihna a ni lo tih fiahna tur a tam mai a, a sei lutuk dawn.Kan han sawi chhuah tak thu tlem te atang pawh khan ‘zet’ chu thu sawi uarna tawngkam a ni tih a chiang tak zet tawh a, sawi belh zel a tul tawh lo ang. ‘Zet’ hian ‘chu aia tam hret, chu aia lian hret, chu aia sang hret’ tih a kawk lo; a aia tam hret sawina chu kan nei sa reng, chu chu ‘chuang’ a ni. A nih duh hmel lai te chauh lak vawnga chumi chauh rin tlut chu a pawlchhuak zia deuh a, thil dik hmuh fuh a har.
‘Zet/lai’ letling thawk chu ‘lek/chauh’ a ni. “Mi 13 zet, mi 13 lek”. Rin aia tlem, beisei aia tlem chungchangah ‘lek’ emaw, ‘chauh’ emaw a hman theih; rin aia tam, beisei aia tam chungchangah ‘zet’ emaw, ‘lai’ emaw a ni ber. “Sawm hnih zet an ni awm e” tih phei chu a tling lo lam hret a ni thei, ‘ni awm’ tih lai hian a tiderthawng deuh.