- Zoliansanga Tlau
Kan duh zawng a danglam angin kan awh zawng pawh a danglam thin. Awh nei lo mihring kan awm awm lo ve. A hausa a retheiin, a lehkha thiam leh thiam lo pawh, a hmeltha a hmelchhiain awh nei vek kan ni awm e.
Awh kan nei thin hian he kan chenna khawvel hi lungawina famkim neihna hmun a ni lo tih a tarlangin ka hria. Van ram kan thlen hunah chuan lungawina famkim neiin awhna sal atangin kan zalen tawh ka beisei.
Dr. Yuval Noah Harari paw’n, “Mihringte hian an thil neihah lungawina an hmu har hle a. Mihring rilruin hlawhtlina a hmuh dan tlangpui pawh lungawina ni lovin, thil tam zawk neih belh zel duhna a ni. Mihring hian thil tha zawk, lian zawk, tui zawk a zawng reng thin.” (Homo Deus ‘A brief History of Tomorrow’, 2016, p.23) a lo tih kha.
Mahni chantawk leh mahni dinhmuna lungawi lo ka hmu ve nual tawh a. Chutiangin mahni chantawk leh dinhmun a lungawi ka hmuin ka hre nual tho bawk.
Mahni chan tawka lungawina pawh hi inhnemna chi khat a ni thei mai thei. Miin a dinhmun, tlin tawk atanga ngun taka ngaihtuahin a neih phak loh tur a awh tlat chuan a chhiatpui thei a, a nih loh vek leh, mi thil ruka dik lo taka thil tih a ngai dawn a. Thil sual tiha mualpho emaw, rilrua inthiam lohna neih emaw ai chuan mahni nihna emaw, thil neihah emaw, neih tlin tawkah emaw lungawi mai kha tih tur awm chhun a ni thei ang.
Mi thenkhat chuan mi dinhmun leh thil neih an awt em em a, an lungawi lo va, an hlim thei lo va, Pathian hial an dem thin. An thinlunga awhna sual chu rawn lian zelin thil sual leh thil tha lo tih duh phah nan te’n an hmang thin a ni awm e. Mi thenkhat dang ve thung erawh chuan an awh em em thil an neih theih nan hlim tak leh taihma takin hna an thawk a, an duh zawng zawng leh an awh zawng zawng te chu nei kim vek lo mah se, an chantawkah an lungawi a, an thawhrim rah sengah an lungawi a, hmasawn zel erawh an tum thin. Laltanpuia Tochhawng pawhin,
“Kan chan tawka, khuanu lêngin a rêl ve chu,
I vui lo’ng aw, chan tawkah lungawi thiam ila;
Ral leh mai tur hringnun kan chan,
Damlai pialral i chan tir ang” a lo tih kha.
“Hlawhchhamna hi hlawhtlinna bul a nih chuan Retheihna pawh hausakna bul a ni kan ti thei ang” ti-a Dr. RL Thanmawia’n ‘Retheihna’ tih essay a ziah ang deuh khan, lungawi lohna hi lungawina bul a ni thei, awhna tha chuan kan thil awh nei thei turin taimakna leh tumruhna min pe thei ka ti ve hmiah mai.
Alfred Nobel-a chuan, “Lungawina hi hausakna tak tak chu a ni” a lo tih kha a dik tak zetin ka hria. Khawvel hausakna hi chu ral thei, bo thei, chhe thei a ni tih kan hriat kha. Cyrus Diaz-a poem ‘Contentment’ tih hian a tarlang chiang hle:
“…A perfect live can be found in contentment,
with the things we have,
from the love we give and get,
from the people around us,
and from the faith in God
who give us everything”
“…Nun famkim chu: kan thil neiha lungawinaah, hmangaihna kan pek chhuah leh dawn, kan bul vela awm, kan mihring puite leh thil engkim, min petu Pathian kan rinna atanga hmuha neih theih a ni” a ti.
Hausa em em pawh a rethei thei tlat a, rethei em em pawh a hausa thei tlat! Chu chu engtin nge a thlen theiht A chhanna chu Benjamin Franklin-a’n a lo nei dim diam mai ” Lungawina chuan mi rethei a tihausa a, lungawilohnain mi hausa a tirethei” tiin!
K Hminga’n “Hausakna leh ropuina te pawh hi a tehtu a zir a ni” a lo tih angin hausakna kan tih pawh hi a tehtu mihring a zirin a inang lo thei hle dawn a lo ni. Dr. Yuval Noah Harari-a chuan “Tun hma chuan hausakna bulpui chu hmanruaa innghat he’ng rangkachak lai chhuahna hmun, buh hmun leh oil neih tamah te a ni ber a. Mahse, tunlai chuan hausakna bulpui chu hriatna (Knowledge) a ni. Indona hmanga oil awmna hmunte i hnehchhuh theih a nih pawhin hriatna (Knowledge) chu i nei ringawt thei lo vang” (Homo Deus ‘A brief History of Tomorrow’, 2016, p.17) a ti a. APJ Abdul Kalam-a pawhin “Khawngaihin hre reng ang che, ina library neih hi hausakna ropui tak a ni” (Learning How to Fly., 2016, p. 113) tiin a sawi bawk. “Haleluiah ka hausakna chu Lalpaah a ni” tiin Rev. H.P Runremthang pawhin a lo sawi ve bawk a nih kha.
Thil reng reng kan thlir dan, kan hmun dan, kan dawnsawn dan hian kan nunah a chhe zawng leh a tha zawngin nghawng a nei thei a ni tih kan hre theuh awm e. Chuvang chuan kan thil ngaihtuah danah kan hlim leh hlim loh pawh a innghat fo niin a lang. “I thil neihah emaw, tu nge i nih emaw, khawiah nge i awm emaw, eng nge i tih emawin, i hlim leh hlim loh turah kori a tu lo, i thil thlir dan leh I ngaihtuah danah a ni zawk” ti-a Dale Carnegie-a’n a lo sawi kha a pawmawm hle. William Shakespeare-a paw’n ‘Hamlet’-ah khan”Thil reng reng pawh hi tha sa leh chhe sa a awm lo va, a hmutu ngaih dana tha leh chhe chawp mai a ni” a lo ti chiah bawk kha.
A chung lama ka sawi tawh ang khian, kan duhzawng a danglam thin angin, kan awh zawng pawh a inang lo thin ka tih kha kan la hria ang a. thenkhat hian an dinhmun, an in leh lo, an hausakna, an thil neih te hi midangte’n awt em em turin an ring thlarawk thin ni tein ka hre ve fo. An awt em em lo thei a nia tih ka sawi duh. A chhanchu kan thil neih dan leh kan hausak dan hian awmzia a nei viau tih kan hriat ve pawh a tha ang. Tin, chubakah kan duhzawng leh kan ngainat zawng a inan lo theih em hi! “The most valuable things in life are not measured in monetary terms. The really important things are not houses and lands, stock and bonds, automobiles and real state, but friendships, trust, confidence, empathy, mercy, love and faith” tih sawitu Bertrand Russell-a hi ka ngaisang zual mang e. Dr RL Thanmawia’n “Vannei lutuka ka awm lo hi ka vannei a ni” a tih ang deuhin ‘Ka hausa lo hi ka hausakna a lo ni’.