- Dr. C. Lalrampana
- A KAMKEUNA
Sawhthing saptawnga Ginger kan tih hi a scientific hming chu Zingiber officinale a ni a. pangpar chikhata ngaih a ni a, lei hnuaia zung (horizontal stem) a lo thang zel a, chu chuan lateral shoots leh adventitious roots-te chu a inkarah a chhuahtir thin. A rhizome, sawhthing zung chu thil rimtui atan leh damdawi atan an hmang nasa hle a ni. Herbaceous perennial a ni a, kum tin hnah inzial (pseudostems) atanga insiam meter khat vela sang a ni, leaf blade te tak te a nei thin. Inflorescences-ah hian pangpar, a hnah sen hring, a sir sen hring nei, a hnah hrang hrangah rhizome atanga lo chhuak nghal a ni. Saptawnga “ginger” tih thumal lo chhuahna hi kum zabi 14-na laihawl vel kha nia chhut a ni. Old English gingifer atanga lo chhuak a ni a, chu chu Medieval Latin tawng gingiber atanga lak a ni a, gingiber hi Greek tawng zingiberis atanga lo chhuak a ni. Prakrit (Middle Indic) sitgabera chu Sanskrit tawng sttgavera atanga lak a ni. Sanskrit thumal hi hmân lai Dravidian thumal atanga lo chhuak niin an ngai a, chu chuan Tamil leh Malayalam tawng pawh a siam chhuak a ni. Hindi chuan sawhthing hi Adarak tih a ni. Ziaka hmuh theih chinah 475-221 BC (warring State Period) lai khan sawhthing hi a awm tawh a. Chinese puithian faxian-a ziah dan chuan sawhthing hi Chinese lawngah pot-ah khawiin an kalna apiangah rannung seh laka inven nan Song dynasty 960-1279 AD vel khan an hmang tangkai hle thin niin a sawi. Atirah chuan Mediterranean tuipui kamah Arab-hovin an ching thin a, chuta tang chuan Srilanka-ah te, rome-ahte leh europe ramahte a lo darh ta zel a ni. Mizoramah hian engtik kum atang chiahin nge sawhthing hi kan neih ve tan tih erawh hriat mai a harsa hle. Mahse, Inthlan dawn apiang hian political party hrang hrangte hian sawhthing hi a thunawn (chorus) atan an hmang deuh zel niin a lang.
- TUNGE THAR TAM BER?
ZPM Ministry din tirh phata CM-in ni 100 chhunga an tihtur duan lawk a puan khan thlai thar leitur chi 4 a sawi zingah sawhthing a tel avang khan ka lo phur ve hle a; thingtlang lamah commissioner-ah tangin sawhthing chin ve vak mai ka nâp a, mahse, ka’n zir chiang deuh a, sawhthing hi a dan tur dik taka sawngbawl theih loh chuan a tam duh si a, hlawhchham a awl hle tih ka hmuh chhuah avangin ka inhnukdawkleh ta a ni. Mizoram hian sawhthing hi kan ching uar viau nain khawvel huapa thlir erawh chuan Central India lam hi khawvela sawhthing thar chhuak hnem ber an ni. Khawvel puma sawhthing thar chhuah zawng zawng atanga chhuta 43.81% hi India thar chhuah a ni. Ram hectare 164,000-a zauah sawhthing a ching a, a thar chhuah hi 109,024hg/ha a ni. Nigeria-in dawtin 16.94% a thar chhuak a ni. India-in Khawvela sawhthing a thar chhuah zat hi kum khatah ton 1,109,000 a ni. Nigeria, China leh Nepal-te’n an dawt a ni. India hi khawvel puma sawhthing ei tam ber ram a la ni cheu bawk a, 1.9 M tonnes a ei a; chu chu kawvela sawhthing ei ral zawng zawng volume atanga chhutin 43% a ni. Hei hi a chhan chu khawvela mihring tamna ber dawttu a nih vang pawh a ni thei. Chubakah sakhaw serh leh sang hmanraw pawimawh zingah sawhthing hi hman tangkai thin a nih vang pawh a ni thei tho bawk.
- TUNGE THAWN CHHUAK TAM?
India hi khawvela sawhthing ching uar ber, thar chhuak hnem ber leh eitu tam ber ni mah se, ram pawna thawnchhuak hnem ber erawh chu China a ni thung. Kum 2021 record-a lan danin China hian ton 530,000 a thawn chhuak a, chu chu US $ 649 maktaduai a tling a ni. India sawhthing thawnchhuah zat hi $ 129,675.02K niin a tam lam hi 170,342,000Kg a ni. India hian sawhthing hi Bangladesh-ah $44,367.10K , 130,056,000 Kg, Morocco-ah $23,960.26K , 9,599,210 Kg, United Arab Emirates-ah $12,085.43K , 8,260,120 Kg), United States-$9,541.79K , 2,608,308kg; United Kingdom-ah $4,118.33K , 1,143,560 Kg a thawn chhuak a ni. India sawhthing thawn chhuah dan ngaihtuahin Mizorama sawhthing chingtute thar chhuah zawng zawng tur hi chu beitham tak a ni a; uihum zat lek a ni. Mizoramah chhungkaw nuai 2.23 kum 2011 chhiarpuiah khan kan awm a; tunah phei chuan kan tam viau tawh mai thei. Chhungtinin sawthing ching theuh mah ila, thawnchhuah tur khawp kan la thar pha lovang tih a rinthiam theih. Chutih lai karah sawhthing chingtu chhungkaw 263-te sawhthing chin a la tam mek zui a. A pawiin an khawngaihthlak takzet a ni. India paw’n duh ang tawk thawn chhuah tur khawp a la hmuh zawh loh laia sawhthing a tam leh zel chuan a bul atang bawka eizawn bul tan a ngaileh dawn a ni. ZPM hian an sorkar hma khan- “Tupawh lo Minister dawn se, department hrang hrang kaihhruai dan tur duansa kan nei vek tawh a, chumi dungzui chuan an kaihruai mai ang.” an ti khan a lang a; sawhthing tam tur ven dan an duang lawk tel lovem ni tuna a tam tawh hnua han inzir chawp thatleh chu ‘sebo hnua se kawng khar ang’ th zawng zawng a chang zo ta a ni lo mawt School Education ni se, zirna siam that dan tur an duansa kha an sorkar tirh phat khan hman nghal mai awm, tunah zirna siam that dan tur an dap mek chauh bawk si ni awm tak a ni. Sorkar tha kan va nei har dawn em!
- MIZORAM SAWHTHING HI A THA EM?
Tunlaiin ZPM Sorkarin kuthnathawktute dawm chhuah nan thlai thar lei a tum mek a, sawhthing bikah Zoram mipui an insawr bing a; hmarcha erawh ching peih an awm vak lo niin a lang. “Mizoram sawhthing hi a tha, a tha.” kan ti chamchi a; mahse, han belhchian tak tak chuan Cochin Sawhthing hi khawvela sawhthing tha leh thianghlim bera ngaih a ni a, Premium Price a thunun a, a chhan chu Lemon-Like Flavor, Low Fiber Content leh High Moisture Content a neih vang a ni. Cochin Quality Dried Ginger Market lian ber berte chu Middle East, a bik takin Saudi Arabia, USA, UK leh The Netherlands-te an ni. Tin, Australia lo neitu panga intelkhawm chuan ‘The Buderim Ginger Grower’s Co-operative Association Limited an din a, anni hian organic sawhthing hlawhtling taka an thar chhuah buderim sawhthing an tih chu sawhthing grade tha ber pawla ngaih a ni bawk. Indopui-IIna lai vela Chinain sawhthing a thawn chhuah tlem lai khan Buderim hian hlawkna a tel nasa hle thung. USA-a sawhthing lakluh tam ber khu Cochin, India atangin a ni a; mahse, China sawhthing erawh khawvela sawhthing tha ber number one a ni a; a chhan chu organic a nih bakah a rawng a eng a, hriak a ngah bik a, a tui bik bawk. He China sawhthing tha chi hi Thailand atanga an chinpun a ni. He sawhthing number one (‘A’ grade) hi kg 5 zela funin zawrh thin a ni a, kg 5 fun hi Rs. 1050 a ni a; kg mala chhutin kg 1 Rs. 210/- zel tihna a ni. Mizorama swhthingte hi ‘B’ Grade vel nia ngaih a ni a. Kan hralh to ber laiin kg 1 Rs.80-100 velte niin a lang. Chuvangin, tunlaia eptu party-te’n mipui sorkar an beihna nia lang sawhthing Grade ‘A’ leh ‘B’ chungchang an buaipui khukruai pawh hi engang pawhin buaipui se, Mizoram sawhthing hi chu ‘B’ Grade bak a ni thei chuang lo. Achhan chu sorkar pawhin Grade ‘A’ tia a vuah vena chhan zawk chu a fai leh fai loh leh a ro that leh that lohah a teh vena satliah mai a ni. Chuvangin, tu sorkar pawhin sawhthing grade ‘A’ lei tum ta se, china atanga a chah a ngai zel dawn tihna a ni.
- A TLANGKAWMNA
ZPM Ministry hian ministry kal liam tawhte hun laia an tih theih reng an tih si loh an han ti deuh malh malh a; tlema kalphung a danglam deuh tak avangin eptu lam hian sawisel tur an han dap chiam thin a; dap chhuah a har deuh nge sawhthing grade ‘A’ leh Grade ‘B’ tih vel mai maiah an tal buai a nih hmel a; Sorkar lah hian mipui hriat thiam zawngin a grade-a then khanglang lovin “sawhthing ro tha, thianghlim leh fai, hrisel tha chauh sorkarin a lei ang” tih mai awm takt Mipui rilru ngaihtuahna tichiai zawngin a grade-in an han then khanglang bawk nen; a thlukah eptu lam leh mipui an buai phah ta vel mai mai ni berin a lang. Eptu party-te erawh hi chuan inthlan lo awmleh tur thlira advantage awm thei an chân ve ran thin avangin thu vauk mai mai pawh ni se, chawtak khuka an khukpui hluai a ngai thin tih erawh rorel lai party pawh hian a hriat thiam a ngai a ni. Sawhthing chi tha hi Peru, Hawai, Thailand leh China-ahte a awm a; Sawhthing ‘A’ Grade kan duh tak tak a nih chuan Sorkar hian lamkal tirin sawhthing tha chi, Zoramin kan chin theih nan la lut se, World market-ah sawhthing ‘A’ grade leh man to chi hlir kan hralh ve theih nan hma la se, a hlawhtlin hlauh chuan Mizoramah BPL pakhatmah kan awm tawh lovang a; Zoram khawvar buaipuitute pawhin kâwl a ên a, ni a chhuah tawh chuan sorkar thiltih leh hmalak apiang an sawisel a ngai tawh lovang a; chhungtinin luxurious life kan chen thei tawh mai dawn a ni. Tuna sawhthing ‘B’ Grade kan chin mek pawh hi sorkarin a intiam anga ktuhnathawktute a leisak zar zar thei a nih ngat chuan term khat lek an sorkar chhung pawh hian chhungkaw tam tak chu nuamsa takin damchhung nun an hman theih phah dawn a ni. Engpawhnise, rinawmna, dikna leh taimakna nen kan eizawnna hi vawnghim ila, sawhthing hralh hunah pawh sorkar hlauhthawn thil pamhamna, hlemhhletna leh phakarna rilru bawlhhlawhnate dah thain dik takin mipui leh sorkar indawr se, a tu ve ve tan pawh inrinngamna a piang ang a; Zoram mipiuite hi kawng engkimah kan hlawhtling mai dawn a ni.