- Zoliansanga Tlau
George Sand-a’n, “Kan hringnuna hlimna kawng awm chhun chu, midangte ‘hmangaih tur’ leh, midangte ‘hmangaih nih’ a ni” tia a sawi khan rilru a khawih riau mai a. Hmangaihna awm lohna hmun chu hremhmun ang a nih theih avangin Vankhama paw’n,
“Thu hriltu’n hmangaihna thu hmanga a hrilh chuan,
Hmangaihna bak lei chhinah ropui awm lo;
Inhmangaih theuh r’u ka lenrual duhte u,
Hmangaihin infak, uangthuang reng a rel lo,
Hlemhlet leh itsik, dawt thu a mausam e,
Kei ka thu leh hla ngei kha a lo ni e” a lo ti a.
C. Luri hla phuah ‘Ka nun hnar kaitu’ hlaah chuan,
“I hmangaihnain i lamah,
Min hip leh thin bo dawn ila,
Ni eng leh chhum, ni leh thla leh arsi.
Tlang, phul leh lui, nu leh fa,
Eng leh hlim a inzawm ang hian;
Ka then thei lo che aw Lalpa,
Ka neih chhun, aw ka ngaihlu che” tiin a hmangaih a Lalpa nena an inthen theih loh thu kan hmu a.
Percy Bysshe Shelly-a hla ‘Love’s Philosophy’-ah pawh,
“Tlang leh lui an inkawp a,
Chutiangin lui leh tuipui,
Thangvana virthli te pawh chatuanin,
Inpawhna thuk taka phuar zawm an ni,
Khawvelah hian engmah a mala awm a awm lo…” a lo tih angin Hmangaih leh hmangaihte an inkawp chawk thin a. A tawpah pumkhat an lo ni thin. Chutih lai chuan Hmangaih leh hmangaih te chu tisain awm dun thei kher lo pawh ni se, an rilru leh thinlung erawh inzawm tlatin, mual za dan karah pawh hmangaihna thinglunga inzawmna chu a hnai a, a nghet em em thin.
Hmangaih leh hlu nia kan inhriatna hmun apiang hi khawvel nuam leh hlimawm a ni thin. Min hmangaih lotu leh kan hlutna pawh hre lo tute bul chu, hmun hrehawm leh meidil tlafual a nih avangin, tute paw’n chu hmun chu pumpelha kal bosan an duh thin bawk.
” Thil nihna ang ni lovin, keimahni hmangin thil kan hmuin kan thlir thin” (We do not see things as they are, but as we are) tih ang khan thil nihna emaw nih dan emaw aiin kan hmuh dan, hriat dan hian min thunun chang a awm thin a. Mawi, nalh, hmeltha leh nuam kan tih pawh hi a hmutu rilru, a tawngtu rilru leh suangtuahna rilrua innghat nia hriat chang ka nei thin. William Shakespear-a paw’n “Thil reng reng pawh hi tha sa leh chhe sa a awm chuang lo ve, a hmutu ngaih dana tha leh chhe chawp mai a ni. Ka ngaihzawng chu tha i ti ve kher lo vang” tiin Hamlet-a a lo tawng tir a. Hmelchhe em em pawh hmetha deuhte nupui pasal an lo ni leh nawlh thin a. Hei hi a chhan ni awma lang chu kan hmuh ve loh anmahnia thil tha awm an hmuh bik vang emaw, an thinlunga hmangaihna a awm vang emaw a nih hmel. Emile Zola paw’n “We are like books. Most People only see our cover, the minority read only the introduction, many people believe the critics. Few will know our content” a lo tih bawk kha.
” Hmangaihna mit a del (Love is blind)” te pawh kan tithin angin mi thenkhat chu an pawnlam lan dana tha bik vak lo pawh, kan thinlunga hmangaihna awm avanga hmeltha an awm thei ang a. Chutiangin, mi thenkhat chu sual tak leh rilru puthmang dik lo neite pawh hmangaihna avanga lainatna lo piang avangin an ngainain an duh mai thei ang hian, mite tana hmelchhia leh duhawmna reng reng nei lo ang a lang pawh hmangaihna avangin an hmeltha mai pawh ni lovin an duhawm em em thei ang. Pablo Neruda paw’n, “I love you without knowing how, or when or from where” a lo tih kha.
Hetiang a nih avang hian mawi, nalh, hmeltha, nuam te pawh hi hmangaihna nena inkungkaih niin a ngaih theih. Hmun hrehawm takah pawh hmangaihte nen chuan a nuam em em thin a ni lo’m ni. Isua Krista min hmangaihna avangin keini hmelchhe ve te te pawh a thinlungah chuan kan mawi em em bawk ang.
Friedrich Nietzsche-a’n “ Thudik a awm chuang lo, hrilhfiah danah a ni ber zawk (There is no truth, only interpretation)” a lo tih ang khan universal beauty a awm thei tho ang a; mahse, hmeltha ber a awm thei lo a ni ang, hrilhfiah dana innghat mai mai, mitin thinlung theuh va hmeltha hrilhfiahna awm avang a nih hmel hle. Hmelthatna, duhawmna pawh hi hmuh theih pawn lam mihringah chauh a lo awm lo va, amah hmangaihtu thinlungah a awm thei tiin kan sawi thei ang.
Hmangaihna tel lo hausakna, nihna sang, ropuina leh hlawhtlina te hi a famkim tawk lo va, a khingbai tlat thin. Van ram nawm chhan tur ber pawh hmangaihna ram a nih dawn vang a ni ber ang.
Hla phuah thiam Laltanpuia Tochhawng chuan,
“Chhaktiang kawl eng zung zamah te khian,
Hmangaihna a awm lo’m ni
Chhemdam thlifim leh boruak thiang karah,
Hmangaihna a tel lo’m ni.
…Aw Hmangaihna, Hmangaihna
Aw, ka damchhan ber mai…” a lo tih hial kha.
Black Eyed Peas paw’n,
“People killin’, people dyin’,
Children, hear them cryin’
Can you practice what you preach,
Or would you turn the other cheek?
Father, Father, help us,
Send some guidance from above,
Cause people got me, got me questionin’,
Where is the love?” tia an sak kha. Indona hmuna awmte chuan hmangaihna hlut zia leh ropui zia an hre chiang viau thin a ni ang.
Scorpions hla ‘Living for tommorow’-ah pawh:
“Let’s make this world,
A better place to live,
Stop to take,
Start to give.
Love’s got the power,
To get it done,
To stop the pain,
Of a killing gun” tih kan hmu a.
White Lion hla ‘When the children cry’ tihah pawh,
“Little child you must show the way,
To a better day for all the young,
Cause you were born for all the world to see,
That we all can live with love and peace,
No more presidents and all the wars will end,
One united under God” tih kan hmu bawk.
Eng vangin kan indo thin, eng vangin tual kan thah, eng vangin mahni hma kan sial thin a, kan chapo thin, hmangaihna kan tlakchham vang a ni thei mai ang em.
“Hmangaihna dik tak chu, mahni aia midang dah hmasakna hi a ni” an lo tih angin mahni intheihnghilh khawp mi dangte thatna tur emaw, hamthatna tur emaw, an hmakhua emaw chauh ngaihtuahna thinglung hi hmangaihna thinglung chu a ni mai ang em. Mahse, Bible chuan, “Tin, miretheite chawm nan ka sum zawng zawng pe vek mah ila, ka taksa pawh kang turin inpe mah ila hmangaihna ka neih si loh chuan ka tan engmah a sawt chuang lo vang” (1 Korinth 13 : 3) a lo ti tlat mai a. Ni e, thinglung atanga chhuak hmangaihna tel lo hian kan mihring puite emaw, kan mi tanpui turte emaw chu duhsakna leh an thatna tur duhsakna tel miah lo vin, thil tha a tih theih viau mai thei. Tlawmngaih hrim hrim vang emaw, ti lo thei lo dinhmuna din vang emaw, hmingthat duh vangin emawin thil tha a tih theih ang tih a chiang bawk.
Amaherawhchu, ‘an rahah in hre mai ang’ tih ang khan hmangaihna rah chhuah erawh hai theih a ni lo thung ang. Tirhkoh Paula paw’n “Hmangaihnain a dawh thei a, ngil a nei bawk thin; hmangaihna a infak lo va, a uang lo va, a che mawi lo lo va, mahni hma a sial lo va, a thinur duh lo va, sual lamah a ngaihtuah lo va, fel lohnaah a lawm lo va, thutak erawh a lawmpui thin a; engkim a ring a, engkim a beisei a, engkim a tuar chhuak thin” (1 Korinth 13: 4 – 7) tia a lo sawi ang khan.
Vankhama chuan, a hmangaih chu nupui atan nei thei lo vin, a duh ber pasal atan neih dawn mah sela, ka lawm zel ang, tiin a sawi thei a:
“…Ka thai chang mah lo la, khiangawi mi tawnah, Hmangaih lung i dum phawt chuan lawm zel ta’ng e”
Zirsangzela Hnamte paw’n, a hmangaih chu hlim taka a awm dawn phawt chuan, mi dang kiangah pawh awm mah sela, a lawm zel tur thu a sawi bawk:
“Aw le i lungdumtu ngei chu,
Suihlung siin lo pawm ta la;
Ka hmangaihna vang che hian maw,
Hlim te’n i len chuan lawm zel ta’ ng e”
A chunga Vankhama leh Zirsangzela te’n hmangaihna avanga an hmangaihte chan mai an pawi ti lo khi hmangaihna dik a ni ang em. Hmangaihna avanga thil chan ngai chu a awm thei ang tih a chiang a; amaherawhchu, kan hmangaihte ber chan erawh kan phal dawn em ni. Pathianin mihringte min hmangaih em em avang leh, a hmangaih mihringte chu ata ni leh a, chatuana nuna an neih theih nan Setana hnen atanga min neih let leh theih dan tur ngaihtuahin khawvelah a fapa mal neih chhun a rawn tir kha chu a nia!
Vankhama leh Zirsangzela te hla khi Mizo rilru leh nula leh tlangval inngaihzawnna chungchanga Mizote hla phuah dan phung ngaihtuah chung chuan, hriat thiam a har lo ang – an hmangaihte laka an insit avang leh rethei, pachhia, tling lo ni a an inhriatna atanga he hla thu hi chham chhuak an ni mai thei. An duh ngawih ngawih leh hmangaih chan tak tak erawh an thinglung chhung rilah tak tak chuan an phal ngai lo vang.
Tin, hmangaihna leh duhna, ngainatna te hi a hran theih dan a awm ang. Kan duh leh ngainat, fel leh tha, hmeltha leh duhawm kan tih te hi kan hmangaih nghal ringawt chuang lo thei a; chutih rual chuan kan hmangaihte erawh kan duhin kan ngaina tlangpui thung mai thei, hmelchhe te pawh an hmelthain an duhawm thei hle thin ang hian. Angelina Lim-i pawhin “I that famkim em avangin ka hmangaih che a; Mahse, i tha famkim bik lo a ni tih ka hmuh hnu che pawhin, a aia nasa zawkin ka hmangaih che ” a lo tih kha. Hetiang dinhmuna kan ding tawh a nih chuan, kan hmangaihte chu mi dang tana pek emaw, hlan emaw, chan emaw chu a har viau tawh ang.
Isak Malsawmtluanga hla phuah ‘Ka hmangaih reng ang che’ tihah thung chuan,
“Ka kiang mai nang e aw,
Nang hmangaih vang hian,
Mahriaka doral ka beih phal mai rawh,
I thianghlimna tur, i nun khaw nawmna tur,
A ni dawn asin.
Nang hmangaih luat vang che hian,
Kian zai ka rel mai nang e;
Mahse, hei erawh nghilh lo la,
Ka hmangaih che, ka hmangaih reng che” a ti a. A hla thu han chhiar vang vang hian hmangaihtu hian natna tihbaiawm tak AIDS natna a vei a ni mai thei a, hei vang hian a hmangaih nun khua leh zel tur ngaihtuahin, a thianghlimna tur leh, a nun khaw nawmna tur ber nia a hriat avangin, kian san mai a tum niin alang a. A hmangaihna erawh a ngai reng thu a sawi tel.
Hmangaihnaah hian mi dangte hmakhaw ngaihna a tel thin reng a. Hmasialna avanga mahni ringawt inngaihtuah theih a ni lo va, kan hmangaihte tana tha ber tur kan duh avangin kiansan mai pawh a ngaih chang a awm thin a ni ang. Chuvangin William Shakespeare-a paw’n, “Hmangaihna dik tak kalna kawng chu a tluang ngai lo” a lo tih kha a! (A Midsummer Night’s Dream, Act I, Scene I)
Elizabeth Barret Browning (6 March, 1806 – 29, June, 1861) khan, “and, if God choose, I shall but love thee better after death” tiin ‘Sonnet 43’-ah a lo ziak a. “Pathianin a lo la ta a nih pawhin, thih hnu piah lam ramah pawh ka la hmangaih zual zel dawn a ni” a tihna a nih hmel. He hla thu hi mawi ka tiin, ropui ka ti hle.
Mi thenkhatte hmangaihna hi chuan dam chhung a daih lo fo va, thih hnu thlenga hmangaihna pawh hi sawi sawi ?hin mahila, thih hnu chu sawi loh dam chhung pawh a daih lo thin zawng a nih hi maw! Kawppuite laka rinawm lo hi an awm fir fer mai lo’ng maw. Hmangaihna hian rinawmna a keng tel tih kan hriat thar leh a va tul êm.
“Hmangaih loh te nena khûangchawi dun ai chuan hmangaih tak te nena bahra laih dun a thlanawm zawk” ti-a hmangaihna ropui zia Mizo-in kan sawina chu, tunah chuan a danglam ta a ni ang, “Hmangaihte nena bahra laih dun ai chuan hmangaih leh tho turte nena khûangchawi dun a thlanawm zawk” tiin an sawi ?an ta a ni em. Kan value system a va hriat tehlul em. Kan pi leh pute khan bahra laih an sawi mawi lo va, hmangaihna ropui zia leh, thil a tih theih zia an sawi mawina zawk a ni ang tih a chiang. Hmangaihna tel lo va hausakna ringawt chu engmah a nih loh zia tarlangin, rethei tak chung pawhin awm mahila, kan inhmangaih chuan a nuam zawk a, a hlimawm zawk tih an sawina a nih hmel asin. Tunlai khawvel ‘Materialism’ thupuina hunah hian hmangaihna ropuizia hre thar leh ila ka va ti êm. He meterialism huhang hi a ni mai lo’ng maw, heti em em a nupa in?hen an tam tak hi. Nu paw’n a fate mi dang kuta dah a, a hnutchhiah mai thei te hi a va makin a va rapthlak em! A chak chak dinchanna mualah hian, a ruh no no chhuakah tihna hmunah hian, a hausa sa, a nei nung nung tihna khawvelah hian hmangaihna mawi tak kha par vul leh se ka va ti em.