- Dr. C. Lalrampana
A KAMKÊUNA
Langtlang sorkar hi sorkara thuruk leh hmalakna hrang hrang zepruk leh thup awm lova mipui hriata puan chhuah ringawt hi a ni lova, transparency-in a tum tak zawk chu kha hmalakna kha ruahman lãwk ang takin a that zawng (quality) leh a hlut zawng (value) bakah sum leh pai ruahman zat leh hun tiam (time bound) chhung ngeia peihfel a ni em? tih leh a nihdan tur ang thlapa siam leh saka hman tangkai a ni em? tih hi a phawk chhuak zawk tur a ni. Tuna kan awm danah hi chuan transparency a awm meuh lo niin a lang a, chutih rualin a letling zawng erawh chuan tuna ministry kan hrawn mek hi a lang tlang tha hle niin a lang a; zep leh thup awm miah lova a lantlang (transparent) dan langsar zual deuh deuhte chu hetiang hian tarlang ila:
CONTRACT HNAAH
A bik takin Public Work Department hnuaia contract hna hrang hrangah ZPM Ministry hi a langtlang (transparent) chiang hle niin a hriat theih. Contract hna pakhat mi pahnih pathumin an lei chhawn thinte tun thlengin a la tawp thei lo niin a lang a; Open tender lem, restricted tender lem, departmental work lem etc. a awm ngei nia chiang taka a lantlang avangin plan & project (Draft Project Report) ang thlapa thawh zawha hman tlak hmuh tur a vang hle nia sawite a awm a. State Monitoring committee dina vilzui tur a nih hnuah a pawimawh ber system monitoring ngaihthah chungin normal inspection satliah ang lekin State level monitoring committee hian contact hnathawh hrang hrang chu a monitor satliah ve mai mai thin nia sawi a awm a. chuvangin, mipui sorkar hi a langtlang chiang hle niin a hriat theih a, hetiang langtlang sorkar hi kan la hrawn zen zen lo niin a lang.
LAMLIAN LAMAH
PWD hnuaia mi bawk Zoram hmun hrang hrang leh tlangdung hrang hranga inkalpawhna lamlian (kawngpui) zawng zawng tih mai tur hi a chhe hneh hlawm hle a, abik takin Aizawl khawpui chhung leh district khawpui chhung lamlian a chhe hneh hlawm hle. Kuhva pum hmuam chungin lirtheiah chuang ta ila thial sawm hranpa pawh ngai lova chip vek thei mai ãwmin mi a sawh kawisawi thing kual nasa thei hle. Kawchhung na nei tan phei chuan kulcho derna tur leh ramtuileilova chhuahna tham ni hialin a lang. ZPM Ministry hnuaiah zet chuan lamlian chhiate hi a langtlang (transparent) hneh hle mai a, a lan fiah em avangin lamlian khawii lai mai pawh hi siam ngai vek a ni tih a lang chiang hle a ni. Hei vang hian lirtheia ei zawngtute tlan hlei thei lo, thinrim inthurualin kawngpuite an khar phah hial a ngai thul. MNF party lahin an sorkar chhunga rulnganpa ang zara dum tle zûna lamlian siam an tum, an siamleh tak loh hnuah ram hmangaih thar ta thut ni awm takin an thalaite’n August 5, 2024 (ningani) khan Aizawl khawpui chhung hmun thenkhatah hnatlang neiin lamlian chhe lutuk an siamtha a; a lawmawm takzet a ni. Khatiang khan an sorkar chhung zawng khan nitin hnatlang nei thin se kan lamliante hi a tha deuh vek tawh ang a; sum pawh a hek lo ni mai tur a! Lirthei kawngpui chhe lutuk siamtha thuai tura insawi ZPM Ministry hian an thutiam an hlen loh vanga kawngpui chhia a tam takzia hi a langtlang chiang hle a, alawmawm ve hranpa hrim hrim e.
SUM BAWM KAWRAWK
Indian express chanchinbuin Mizoram sum thawhchhuah (GSDP) atanga chhutin FY 2023 a leiba ngah ber state (53.1%) a nih thu a ziah te, Assembly House-a zawhna Chief Minister hmasa Pu Zoramthanga chhanna atangte leh ZPM sorkara CM Pu Lalduhawma’n Assembly Budget Session-ah tun sorkar hi leiba ngah ber sorkar an nih chhan sorkar hmasa leiba cheng 13,584.80vbc an chhawm vang a nih thu a sawite khan kan sum dinhmun a tarlang chiang hle a. Hetih mek lai hian FRMB Act chuan kum 2024-25 ah chuan state sorkarte leiba hi kan sum thawhchhuah (GSDP) atanga 20% aia hniam turin a ti a. India rama he dan palzut nasa ber hi kan nih ngei a rinawm. Leiba kan ngahsa nakalaiin OMB leh hmundang atanga sum puk ve miah lo tura insawi khan an puk ve ta mawlh mawlh a, Sikkim tih lohah state 3 chauhin fiscal deficit kan nei a, chu chu targeted amount aia tam a ni a, Bihar, Mizoram leh Andhra Pradesh-te kan tel a ni. Kum 2024-25 chhunga fiscal deficit chu GSDP Rs 1,366 vbc atanga 2.8% a nih tum a ni. Kum 2023-24-ah chuan revised estimates angin fiscal deficit hi GSDP atanga 4.7% a nih rin a ni a, hei hi budget estimate 3.5% Rs 1,247 vbc aiin a sang zawk a ni. Hengte hi uluk taka thlirin ZPM Ministry sum bawm hi a kawrawkin leiba a ngah sawt hle tih a langtlang (transparent) chiang hle a, Insawhngheh kum (Year of Consolidation) CM-in a chhuanlam mek pawh hian kum 5 chhung a awh lovang tih sawi a har tawh hle. Hetiang taka mipui tana development sum nei lo langtlang sorkar, sorkar thawrawng hian kawngpui tha min hlui a nghahhlehawm tehlul nen, engtikah tak min dawm chhuak ang maw? Chutih ahnekin PWD Minister khan sum an neih loh chhuanlamin kawngpui chhia an siam mai theih loh avanga mipui hriatthiamna a la dillet zui hlauh a, chuvangin, kawngpui tha hi chu beisei rual a ni dawn em niang?
KAWLPHETHA (POWER) LAMAH
Independence day vawi 78-na lawmna inkhawmah khan CM Pu Lalduhawma khan eng chhit man ba cheng 488vbc pek fel a nih tawh thu a sawi a; a lawmaawm takzet a ni. Hetihlai hian cheng 140vbc chuang fe bat belh a nileh tawh niin Power minister khan Assembly House a hriattir a. Fihlim tak tak hun kan nei dawn lo tih a langtlang reng mai! Chutih laiin Ministry hmasa hun lai ang bawkin mipui sorkar, kalphung thar sorkar hnuaiah pawh hian power supply a khaihlak nasa tulh tulh emaw tih tur a ni a. Mi thenkhat titi phunglenga an sawi danin “Mizoram sorkar hian Transformer hlui (second hand) a vuah nasa lutuk a, vengtin, khawtinah transformer puak leh kangchhia a tam em em a; hei vang hian current hi kan ngah hle a niang ni khatah current vawi 3-4te kan nei thin a ni” tih mipui phun thaawm a ring thin hle. Hetiang taka langtlang sorkar ni khat darkar 24 chhunga power supply nei ngun thin hi India ram state dangah pawh an awm ve kher awm love? Chuvangin, ZPM sorkar hnuaia P&E Department dinhmun pawh hi a langtlang (transparent) chiang hle niin a lang. Khawvel changkang zelah eizawnna hrang hrangah leh kawng engkimah kawlphetha (electric power) tel lovin a khawsak theih tawh loh tih kan hre tlang theuh awm e. Eizawnna mumal taka kalpui hleih theih loh khawpin Mizo district Council hunlai atanga kum 52 ral hnu thleng pawh hian harsatna kan tawh lian ber leh kan intodellohna lian ber chu kawlphetha hi a la ni fan a ni.
ZIRNA LAMAH
Mihring nun siamtu School Education Department-ah leh Higher & Technical Education-ah kalphung thar tha zawk mipuiin kan beisei laiin Sorkar hmasa hun lai ang bawkin MR Teacher, SEDP Teacher duh tawk mai lovin Casual Teacher engemawzat lak belh a ni a; chutih laiin Samagra Society hnuaia thawktute hlawh a pe tha thei bik chuang lova, an hlawh atanga state sorkar tum ve tur state sorkar matching share 10% pek tur a neih loh vang a nih hmel a; Sorkar hmasa hun laia CSS hnuaia sum khawtang rei an sepselna zawng zawng thin ang tho kha an dai ve ta ni berin a lang tlang a. Chumai bakah college zirtirtu indaih lo leh sikul lam zirtirtu indaih loh avanga Grade IV-te’n class an lak lawp lawpna hmun hriattur a la awm reng a; zirna dinhmun that tawk lohzia hi a tuartu sikul/college-te’n kawng hrang hranga lungawilohna an lantir thin hian tawptintai a nei dawn chuang lo a ni tih ZPM ministry kalphung thar sorkar hnuaiah hian a langtlang (transparent) chiang hle tih a hriat theih. Ministry inthlak apianga zirna lam khawih danglam thinna hian kan ram zirlaiteah nghawng tha lo tak a nei a ni tih kan politician-hote hian hria se a van duhawm tehlul em! NEP-2020 kan kalpui dawn a nih phei chuan guidelines fel tak awmsa ang tak hian kalpui mai ni se, a kara phuah chawp neuh neuh, a chawtani lo pawlh sek thin hian zirna kawng bo a siam thei a ni tih kan hriat a pawimawh takzet a ni.
MIPUI CHHIAH CHAWI LAMAH
Mipui atanga chhiah lak thin tihpun ve loh an intiam laiin Value Added Tax (VAT) an tihpun chuan tuialhthei lamah nghawng a rawn nei ta a; hei hian mipui atanga chhiah tihpun ve loh an tiam tawh chu a nih lohzia a lan chiantir chiang hle. Chutih laiin ram chhiah Land Revenue & Settlement Department hnuaia ram chhiah (tax) an lak thin erawh kumtin tam ve tial tial tura ngaih a nih laiin a tlem tial tial thung si hi thil mak tak chu a ni. Kum 4 kal ta chhunga Land & Revenue Tax lak dan thlir lawk ila: Kum 2020-2021 khan cheng 2,238.80 lakhs; Kum 2021-2022 cheng 1,476.75 lakhs; kum 2022-2023 cheng 1,312.02 lakhs; kum 2023-2024 cheng 1302.43 lakhs-ah a tlahniam leh daih a; kum 4 chhunga Land & Revenue tax lakluh hi kumtin a tlem tial tial thei hi thil mak tak chu a ni. Chuvangin, mipui sorkar hian mipui chhiah chawi tur chihrang hrang tihpun ve zar zar zar hi a duhthusam a ni tih a langtlang (transrent) chiang hle a. Land Revenue & Settlement hnuaia ram chhiah (tax) a lak thin erawh mipuiin chhiah an chawi reng chung leh ram chhiah rate tihpun 2014 hman hnuah LSC thar a pun chak tehlul nen chutichung pawh chuan ramchhiah a tlahniam zawng zela a kal ta hi mipui sorkar, kalphung tharah hian engkim a langtlang ta ni berin a lang. He thil maktak leh dangdai tak hi Revenue MinistMizorama er hian a hriatpui ve lo nge Press Meet a neihnaah tarlan a ni ngai lova; mahse, han chhui chian chuan a langtlang reng bawk si a ni.
SAWHTHING LAMAH
Kut hnathawh, lo neih lam enkawltu Agriculture/Horticulture Department hnuaia kuthnathawktuten an nghahfak sawhtthing, hmarcha, hmunmphiah etc leisak tura an sawi chamchi thin chu support price-ah chauh hnemhnanna a awm dawn niin a langtlang ta a. Abik takin sawhthing chungchangah Grade ‘A’ & ‘B’ then tur anga sawina a awm a; a hnuah “a fai tha leh ro tha chauh” an tileh. Mizoram sawhtthingte hi sawhthing tha ber ‘A’ Grade a ni pha lova, ‘B’ grade vela ngaih a ni. Hei vang hian mipui an buai a; chutih laiin sawhthing tam a lo inlar bawk nen. Zoram mipui beisei ang hi a tleng tak tak dawn ta lo niin a langtlang reng tawh mai a; sawhthing han thar tak tak ta se, miipui nge buai ang sorkar tih chu chhut tham a awm ta mek a ni. Sorkar hian maximum support price Rs. 50/- hisapin sawhthing chingtute a nawlpuiin leisak ngai ta se; Zoram puma sawhthing thar chuah zawng zawng hi a lei zawhsak thei ang em? Leisak thei ta se khawi lamah nge a tihriral (dispose) dawn tih erawh ngaihtuah tham a ni ang.
A TLÃNGKAWMNA
Ekhai! Sawi tur a van tam tehlul êm! sawi vek sen a ni lo. Kan han tarlan takte khi ZPM Ministry selna hrim hrim ni lovin thil awmdan tlangpui hmuh theih maia awmte tarlanna mai a ni. State rethei thawhchhuah mumal nei lo kan nih avangin mipui sorkar hi insawhnghehna hun (Year of consolidation) kan pek thiam ve a ngai tlat. A nihna takah chuan eptu party-te pawhin mimal taka CM chettlat dan leh hawiher dan an sawisel tih mai loh chu beihna chhan tur tehchiam an la hre bik lo niin a lang a. Tan bik nei lo (Neutral) tam ber pawhin sawiselna tehchiam an la ngah lo niin a lang. An thlen chin zelah chuan harsatna liantham lutuk kan la nei lo tlang niin a lang. Kum 2/1 te han vei phawt se an nihna tur ziarang tak tak chu a langtlang lehzual ang. Sorkar tha nei tur chuan eptu party awmze nei leh huaisen, an daisual palh tur pawh huaisen taka venpuia sutkianpuitu an nih a ngai a ni. Mipui lam pawhin dawtthu leng vak leh rin thu mai maia sorkar sawisel nghal chiam chiam zel lovin, thil nihna dik tak finfiaha takna, dikna leh rinawmna nen sorkar hi tawiawma finchhuah fo hi kan tihtur (duty) pawimawh tak a ni tih kan hriat a pawimawh hle. Kan CM-in USA a tlawh chungchangah pawh kan ze nawizia leh puitlin lohzia kha a lang chiang hle. MSA-te’n kan CM an lo dawnsawn dan mawizia leh an zah thiamzia, an lo sawngbawl dan zawng zawngte kha a van hluin a van ropui tehlul êm! Sapho hnampui kara khawsa an ni bawk a, an zei tlangin an chetla hmuh a nuam hle. MSA hi an fakawm takzet a ni. Chutih rualin Mizorama cheng zofate hian zirtur hmabak kan va’n la ngah tak em! Sorkar kan thlawp danah te, lawmte lawmpui kawngah te, chawimawi tlak chawimawi kawngah leh kawng hrang hrangah insiamthat ngaihna lai kan la ngah hle. Chutiangin, kan ram hruaitute pawh hian an tihleh theih loh tur, dawtthu sawiin mipui tiam vak vak thin lo se a tha ngawt ang. Tunah pawh mpui sorkar indaibuaina ber chu inthlan campaign laiin tawng an thlahdah lutuk vang a ni. Social media a thain a chak tawh si a. “Chutiang khatiang ka sawi lo, engtinmah ka ti lo,” tia tan theih miah loh khawpin voice record/video phawrh zung zung mai tur a awm vek tawh a, chuvangin, kan politician-te an fimkhur a tha hle. Tun tuma Indianapolis-a zofate hmaa kan CM thusawi zingah pawh khan thil pakhat a sawi tel tul miah lo a sawi tel hram kha a fuh ber lo. Achhan chu constitution of India a bel tawk lo hle tih a hriat theih bakah international boundary awmzia a man fuh tawk lohna lai tilang chiangtu a ni thei. Chuvangin, tute pawh hian kan awmdan hi siamthain Zoram thar i din tak tak teh ang u.