- Laiu Fachhai
Indona leh chhan dangte avanga raltlante hi chi thuma ṭhen theih a ni a. Chi khatna chu an ram tlansan a ram danga raltlante (refugee-te) an ni. Hetianga raltlante hi khawvel pumpuiah nuai 430 (million 43) aia tam an awm mek awm e. Pahnihna chu IDP (internally displaced people) an tihte hi an ni a, anmahni ram chhunga raltlante an ni. Khawvel pumpuiah IDP nuai 630 (million 63) aia tam an awm mek bawk. Chi thumna chu politics thila ram danga sahimna leh humhimna zawngtute (asylum seekers) an ni a, heng ho zingah hian refugee-a awm mekte pawh an tel. Asylum seekers-te hi khawvelah nuai 70 vel (million 7 vel) an awm ve mek. Mizoram dinhmun aṭanga thlir a nih chuan, Manipur buaina avanga India state dang Mizoram lama rawn raltlante hi IDPte kan ti thei ang a, Myanmar leh Bangladesh buainate avanga rawn raltlante hi refugee-te chu an ni deuh awm e.
Raltlan tam zawk chu an ramah remna leh muanna a awm leh hnuah pawh an let leh tawh chuang lo. An raltlanna ramah awm hlen an tum ta zawk a ni. Thuthlung Hlui (BC) hun laia Babulon leh Persia ram tea hnawh chhuah leh vahvaihtîra awm Israel fate pawh kha, Ezra leh Nehemia te hun laiah khan an ram Israel ramah kir lehna hun remchâng awm mahse, kir tawh lote an awm nual a ni. AD hun a lo inher a, Israel fate chu khawvel ram hrang hrangah an raltlan leh a. Kum 1948-a Israel ram din leh a nih khan kir lehna hun remchâng awm mahse, kir leh ta lo Israel fate khawvel ram hrang hrangah tam tak an awm. Tunlai khawvela raltlante pawh chutiang tho chu an ni ve. A tam zawk chu an ramah an kir leh tawh lo ang. Mizoram buai lai pawh khan mi eng emaw zat chu Myanmar lamah an raltlan a, Myanmar rama awm hlen tate an awm.
India in zalênna a hmuh kum (1947) a India leh Pakistan ṭhen hran (partition) laia buaina chhuakah khan East Pakistan (tuna Bangladesh) Hindu tamtak chu India lamah an rawn raltlan a, Tripura, Assam leh Meghalaya ah awm tir (settle) an ni. Bangladesh zalênna sual lai (1971) ah khan tam tak an rawn raltlan leh a, Tripura, Assam leh Meghalaya-ah te awm tir (settle) an ni leh bawk. Bangladesh raltlante khan an ramah remna leh muanna a awm hnuah pawh kir leh tawh lovin an raltlanna India-ah an awm hlen ta a ni.
Tichuan Tripuraah chuan a ram leilung fate aiin raltlan awm hlente (refugee settlers-te) an tam zawk tawh a, Tripura state sawrkarna siamtu ni zelin, thuneihna leh thiltihtheihna chu raltlan awm hlente kutah a awm tawh a ni. A ram leilung fate chu anmahni ram ngeiah thuneihna leh thiltihtheihna nei lo mi tlem zawk (powerless minority) an ni tawh a ni. Meghalaya leh Assamah pawh raltlan awm hlente’n economics power an nei tawh a, eng emaw chen chu political power pawh an nei thei tawh a ni. Hetiang dinhmuna an awm ve mai hlauhthawnna avangin ram leh hnam tam takte chuan raltlante, a bik takin hnamdang raltlante chu an ramah awm tir an ngam lo a ni.
Mizorama raltlante dinhmun lamah lut ila. A hmaa Myanmar buai hun laiah khan eng emaw zat raltlante rawn lut mahse, tunhnaia Myanmar, Bangladesh leh Manipur buainate, a bik takin Myanmar buaina avanga raltlan kan neihte hi raltlan kan neih tam ber ṭum a ni awm a, sing li vel an rawn lut tawh awm e. Hmun dang leh ram danga raltlante ang bawkin, Mizorama raltlante zingah pawh hian, an ramah remna leh muanna a awm leh thei a nih chuan let leh duhte an awm ang a, thenkhat erawh hi chu an let leh tawh kher lo ang. Chutih laiin Tripura, Meghalaya leh Assam ramtea raltlan awm hlente leh Mizorama raltlan awm hlente dinhmun erawh chu inan lona an nei.
Tripura, Meghalaya leh Assam ramtea raltlan awm hlente chu hnamdangmi an ni deuh vek a, chuvangin raltlante’n a ram leilung fate an chimral hlauhna chu hlauh tur dik tak a ni. Mizorama raltlan awm hlen turte erawh chu kan chhung leh khat lainate, kan hmelhriatte leh kan ṭhiante, kan chipuite, kan hnampuite, kan Kristianpuite leh ṭawng khat hmang kan ni hlawm avangin, Tripura anga hnamdang raltlante’n min chimral ang tih hlauhthawnna tur a tam lo.
Hmanlaia Chin-Kuki-Lushai hnamte an tih ṭhin India hmarchhak leh Myanmara cheng tlangmite hi British rorelna hnuaia kan awm hma pipute hun lai leh British rorelna hunlai aṭang tawha inpemtawn ṭhin hnamte kan lo ni a, kan pemna khua leh ram khua leh tui kan ni nghal mai ṭhin a ni. Mizorama chengte hi khawchhak lam aṭanga lo thlangtla vek kan ni a, lo thlangtla hmasa leh hnuhnungte kan ni mai a ni. Keimahni duhthlanna vang ni lovin, British, India leh Myanmar sawrkarte’n anmahni thu thuin chhulkhat chhuakte ram hrana min ṭhendarh vek a nihzia kan awmna ram ṭheuha sawrkarte chuan hriatthiamna sang tak min neihsak a ni ngei ang, India leh Myanmar ramte zalênna an hmuh hnuah pawh, India leh Myanmar sawrkarte chuan ramri bula awmte zalên taka intlawhpawh theihna Free Movement Regime (FMG) min siam sak a ni.
Chu chauh a ni lo. India leh Myanmar ramte zalênna an hmuh hnuah pawh kan la inpemtawn zel a ni. India aṭanga Chin-Kuki-Lushai hnamte Myanmar ram Chin State leh Kale Kabaw Valley lama pem chhote chuan an pemna khua leh ram khua leh tui an ni ve mai a, Myanmar aṭanga India ram Mizoram state leh Manipur state lama rawn pem thla Chin-Kuki-Lushai hnamte pawh an pemna khua leh ram khua leh tui an ni ve mai ṭhin. Chutiang bawkin tunhnaia lo raltlante pawh hi let leh tawh lo a, Mizorama awm hlente chu za a za kan mi leh sa ni thei turte an ni. A lehlamah chuan a hnam anga kan tam zawkna tur leh kan chak zawkna tur a ni thei hial a ni. Dan leh hrai te a inthlak zel a, computer leh digital khawvel a nih tawh avangin, a process erawh chu hmanlai ang khan a awlsam tawh lo maithei.
Chutih rual chuan Zawlnei Jeremia’n Babulon rama Israel fa saltangte hnenah, “Sala ka tirhna che u khawpui ṭhatna zawnsak ula, LALPA hnênah dîlsak rawh u. Chu ram hmuingîlna zâr chu nangni pawhin in zo ve dâwn si a,” a tih angin (Jer 29.7, Mizo CL Version), Mizoram lama rawn raltlan kan unaute hian, let leh tur an ni emaw, awm hlen tumte an ni emaw, an awmna veng, khua, district, state leh India ṭhatna tur an zawn a pawimawh hle.
Hei hi raltlante’n an raltlanna khawtlang leh ram ṭhatna an zawn turte leh an zawn dan turte chu a ni: An awmna veng, khua, district, state leh India tan ṭawngṭaiin an thawh hlawk tur a ni. Kawng engkimah awm dan thiam a, sawrkar dan leh hrai an zawm tlat tur a ni. An mikhualna khua leh ramah thil sual an ti tur a ni lo. Hna an thawk chuan rim leh rinawm takin an thawk tur a ni. Awm hlen tumtute phei chuan an awmna khua leh ram atan mi ṭha ber nih an tum tur a ni. Mithiam an ni emaw, milian an ni emaw, sum nei an ni emaw, foreigna sum nei chhungte leh ṭhiante nei an ni emaw, an chapo tur a ni lo. Ruihhlo leh ruihtheih thilte an rawn luhpui tur a ni lo a, zuruih, buaina siam, tualthah, pawngsual, rukru, etc te tih an ching tur a ni lo. “Mizoram khua leh tuite paw’n thil an tisual ve tho alawm,” tiin an thil tisualah hriatthiamna an beisei tur a ni lo. Mi ṭha leh mi rinawm ni hi Mizoram leilung fate atan pawh beisei leh phut a ni a, raltlante aṭang phei chuan beiseina leh phutna a sang bik a ni, mikhual an ni rih tlat si a.
Anmahni ṭhatna tur, hlawkna tur leh foreign lam an kal theihna tur atan chauhin an chipui Mizoram khua leh tuite hi min hmang tur a ni lo. Keinin unau leh Kristian hmangaihnain kan hmangaih ang hian, anni pawhin unau leh Kristian hmangaihnain min hmangaih let ve an tum tur a ni. Chuvangin thil ṭha lo leh nun dan ṭha lote an rawn luhpui tur a ni lo. Harsatna leh buaina thlentu ni lovin, ṭhatna leh malsawmna thlentu nih an tum tur a ni. Mizorama raltlan awm mekte zingah hian Chin politics a hruaitute pawh an tel ve maithei. Inpumkhat tura an awmna district leh state hruaitute’n thurawn an pek leh an duhsaknate zah thiamin, an ngai pawimawh tur a ni.
Raltlante chuan an awmna khawtlang leh ram ṭhatna turte zawng sela (Jer 29.7), a ram leilung fate pawh Lal Isuan, “Tihtak meuhin ka hrilh a che u, hêng ka unau tê berte zînga mi pakhat chunga in ti chu ka chunga ti in ni,” tia a sawi angin (Mat 25.40), kan ram lama rawn raltlan kan unaute chungah ṭhat kan chhuah ṭhin ang khan chhuah zel ila, an tan beiseina leh thlamuanna nih i tum ang u. Chutichuan Mizoram leilung fate leh raltlan kan unaute chuan hlim leh him tlangin kan awm ho thei dawn a ni.