- Dr. C. Lalengkima
India ramah hian faina chungchang kan sawi hian kan ta ve tur nilo a hriatna hi kan nei fo em? Faina hi tu te ta nge nia kan hriat thin le? Faina kan sawi hian khawthlang ram leh ram changkan hmasa ho ta tur te, Asia ramah chuan ram hmasawn leh hausa heng Japan leh Singapore ta tur bik deuh bik ni hian kan ngai thin em? Faina hi India ta niin kan ngai thei ve meuh em? Faina leh India hi kal dun theiah kan ngai thin em le? Faina hi ram dang (foreign) thilah kan la ngai thin em ? Ngun takin han ngaihtuah ve chhin teh u.
India hi ram fai lo tak kan ni a. Faina lamah tha pawh kan thawh nasa tawk lo thin fo. Pu Gandhi-a, India hnam pa khan faina pawimawh zia hi a hrechiang em em a, faina hi zalenna aiin a pawimawh zawk a ni a ti hialin a sawi a ni. Chumi awmzia chu India hi ram fai lo tak kan ni tih chiang takin a tarlang a ni. Pu Gandhi kha zalenna sualtu kan tih rual hian India ram tana balhna bawih atanga kan chhuah theihna tura bei nasa ber (cleanliness fighter) leh thawktu ropui tak a ni tih hi kan hriatreng a tha awm e. Kumpinu in min awmbehna ai khan balhnain min bawhbehna kha hrehawm a ti zawk a ni. Chuvangin, zalenna a sual rual khan India ram chu fai lohna atanga hruaichhuah kha a tum pawimawh tak a ni kan ti thei awm e.
Fai hi India lo riau a hriatna kan nei thin:
India hian khawthlang thil tam tak hi kan duh lova. An nun dan tam tak, an sakhua, an ei leh in tam tak te hi kan duh lova. Hmasawnna tam tak pawh hi khawthlang ho thil tiin kan do thin bawk. Chung zingah chuan faina pawh hi khawthlang lam ta, ram dang (foreign) thil niin kan hria emaw ni tih tur a ni tlat. Faina hi India ta tur, India neih ve theih turah kan ngai lova. Kan chanpual, kan dikna chanvo (right) niin kan hre lo ni berin a lang. Chuvangin, faina chu khawthlang ho laka intukluhnaah kan la ngai emaw tih tur a ni a, fai chu a India nun dan ni lovin kan hria emaw tih tur a ni. Chuvangin, faina chu India thil lo riau (UnIndian practice) ni mai hian kan hria a. Fai loh hi kan nunphung tur, kan chanvo, India hnam hrang hrang min ti India tu ni berin kan ngai a ni mai hian a lang thin. Enge in ngaih ve dan le?
Faina leh India hi kal dun theiah kan ngai lo:
Hun rei tak atang tawha fai lo thin kan nih avang hian faina leh India hi kal kawp thei turah kan ngai meuh emaw tih tur a ni a, fai tur hian kan inbeisei bawk hek lo. Kan rilruah hian faina lohna kan dah lian lutuk a, chu rilru chu kan paih mai thei lo a ni ber mai. Chumi awmzia chu India chu fai lo tur, India nih chuan faina kha thil pawimawh lo anga ngaihna thuk tak kan nei a ni. India leh faina hi thil inmil (compatible) ang pawhin kan ngai thei lo a ni ber awm e. Mak deuh chu Indai ramah hian balhna hian retheih leh hausa pawh min thlair chuang lo emaw tih tur a ni a, kan fai lo em em hlawm a mai a ni. Hun rei tak kan lo fai tawh loh avangin fai lohna chu kan nunphung nghet tak a ni a. Kan ran vulhte chu nen luiah kan inbual a, kan ran vulhte chu kan chenpui mai a. Kan nungphung pangngaiah kan nei ta ngawt a ni. Fai loh hi kan ta bil liau liau niin a lang tawh a ni ber e.
Kumpinu thilpek dawn kim loh:
Kumpinu khan min awp chhung khan thil tha leh changkan tak tak te min zirtir/ kan chhawm tel ve a. Entirnan, Cricket hi India ramin Kumpinu atanga thilpek kan dawn ropui ber kan ti thei awm e. Sap tawngte pawh khawvelah a pawha thiam leh hmang nasa tak ber kan ni a. Mahse, vanduaithlak takin an faina erawh kan chhawm ve ta lova. Kumpinuin min awpna kawnga thilpek kan dawn atan awhmawh ber leh tangkai ber tur chu faina hi a ni mai awm e. Mahse, he thilpek hi kan dawng ve miau lova. Tun hnuah hian kan ramin hma kan sawn nasa em em a, London-ah pawh a ram neitu English aiin Indian thlahten in leh lo an ngah tawh zawk ti hial in sawi mah se, London khawpuia bal ber leh a tawp fal ber chu Indian tho hi kan ni ngei ang. He kan thilpek dawn kim loh hi a pawi ta em em mai a, vawiin ni kan nun thleng hian nghawng a la nei ta a ni.
Bal hi phalsak kan ni (License to dirt):
India mi kan nih chuan fai loh kha phalsak kan niah ngaiin balhna kha kan ta ni mai hian kan ngai a. Khawlaia kan chhuah pawhin chil chhak, kawng sira zun leh ek mai leh kawng sira bawlhhlawh paih mai te kha phalsakin kan awm ta ni mai hian kan khawsa ta thin a ni. Hei chu India a ni a tiin balh kha kan nunphung a ni tawp mai. Singapore-ah te, US ah te, Japan ah te India mi an zin in an fai em em a. An ram tihdana fai ve kha thil harsaah an ngai lo, mahse, India ramah an lo let a, faina kha an dah bo leh mai thin. Faina leh thianghlimna hi India ram chhunga hman ve tur thil niin kan ngai lo a ni ber a niang e. Chuvangin, Hindu an ni emaw Muslim an ni emaw, Kristian an ni emaw eng sakhua pawh vuan ila, fai lohna hi India rama kan nunphung, ka ta turah kan ngai vek a. Hnam hrang leh chi hrang min ti Indian tu, ang khat a min siamtu chu fai lohna hi a ni a. Fai lohna chu India mi nihna (identity) pakhat a ni ta ringawt a ni. Hnam hrang leh sakhaw hrang bia min phuarkhuam theitu ber chu balhna, thianghlim lohna hi a ni ta ber in a lang.
Hmasawnna leh faina kal kawp theih lohna ram- India:
Ram changkang apiang an fai tih hi thudik awmsa, kan pawm tlan vek a ni. Mahse, India ramah hian faina leh changkanna hi a kalkawp thei meuh lo. Tunah hian ram thang duang leh hmabak eng ber (emerging developing country) kan ni a, kan economy pawh a lian zinga 4 na kan ni. Amaherawchu, kan faina erawhin hma a sawn chak thei chuang lova, kan changkanna leh hmasawnna hi kan fai phah miah lo tih theih a ni. In leh motor tha tak tak kan nei a, kan thawmhnaw te a mawi a, kan electronic gadget a changkang telh telh a, hetiang anga hma kan sawn lai hian kan faina erawh in hma a sawn chak thei ve lo. Hei hi a chhan chu hmasawnna leh faina hi ka zawm (link) thiam ve loh vang a ni. Engtikah tak India-ah hian hmasawnna leh faina hi a inzawm ve thei tak ang aw. Mi ram zawng zawng chu an hmasawnna leh faina a kalkawp a, India bikah chuan a kalkawp ve thiam lo chu a nih ber hi.
Mi tin ta tur faina (Cleanliness for All):
Faina kan sawi hian tu ta tur bik mah a ni lova, mi zawng zawng ta tur a ni tih kan hriat nawn leh a pawimawh a ni. Khawvel mi zawng zawng hi kan intluk vek a, zalen vek kan ni kan ti thin a. Mi a pianna emaw a hnam emaw vun rawng emaw emaw avangin kan thliarhrang tur a ni lo kan ti thin ang chiah hian, India mi kan ni emaw, vun rawng danglam bik kan ni emaw, Hindu kan ni emaw Muslim emaw Kristian kan ni emaw kan vai hian faina hi kan ta a ni ve a, kan tih tur, kan tih theih ve vek a ni. Dikna chanvo mitin in kan nei ang hian faina pawh hi kan ta vek, kan chanpual a ni thei vek tih kan hriat nawn leh a ngai a ni.
Hawh u, fai tur hian kan puan ven i sawi chhing ila, fai lohna hnehin fai leh hrisel turin hma lam i pan zel ang u. Kum 75 chuang Kumpinuin min awpna atanga kan zalen hnu hian, Balnain min sal behna laka ata hi kan chhuak fihlim hleithei loh chu a nih ber hi maw. India ram pawh retheihna a ta, mawlna leh atna laka ata chhuakin hmalam kan pan zel karah hian, faina lamah hmalam pan turin ke i pen zel ang u. Kan rilrua fai lohna kan ta ni tlata kan hriat te pawh kan paih bo a, faina hi India mite hian kan ta ve tho, kan chanvo ve tho, kan banphak mai a awm, hnam tin leh sakhua, retheih leh hausa ten kan ta vek a ni tih kan hriat a, fai tura ke kan pen a tul tak zet zet a ni.