- Mahmuaka Chhakchhuak
Tun hma, kan hriat ve phak chinah kha chuan kan khawtlang nun hi a nuam viau thin a, chhungkua, kohhran leh khawtlang nunah khan chuti takin harsartn a awm lo bawk a, a nuam em em thin. Khaw khat/ veng khata awmte kha kan inhre pawhin mikhual rawn kalte pawh an langsar viau thin bawk a.
Chutianga inhriat thatna chuan kawng tam takah inpumkhatna pawh a thlen bawkin harsatna leh mangan hunah pawh intanpui kan lo awlsam nge nge zawk bawk a. Mitthi awm nikhuaah ngat phei chuan Mizote kan lo inhmangaihna leh thatna hi sawi tur tam tak a awm. Hnam dangte aiin kan inhmangaih zawkin chhiatni thatniahte pawh kan inlawmpui a, kan intawrhpuina ang em hi chuan an ti ve dawn em ni tih tur a ni hial awm e. Tlawmngaihnain min phuarkhawm dan leh kan nunpui dante pawh sawi tur tam tak a awm; Mitthi a han awm chiah a, Nulain an tihtur an hre nghal a, tlangvalin an tihtur an hai bawk loin Pathlawi leh Patling lamin hrilh ngai miah loin an tihtur dik tak an ti chat chat bawk a. Ziak awm hauh siloin mitthi chhungte chet ngai loin thenawm khawvengte chuan an tihtur theuh an ti a, chhungkua ngei ngei pawh inhrilh hriat chawp a ngai hek lo.
Zonunmawi tih hi hnam dangin min chim buai hma leh keimahni chauha Mizote kan awm lai hun kha a kawk bik kan ti lo thei lo ang a. Kumpinu sorkar chak takin kan ram an rawn luh hma, kum 1890 hma lam kha niin Lal neia khawtlang mipui kan awm lai hun kha a ni. Chung lai hunah chuan mitin eizawnna kha thingtlang lo neih a ni a, kan hnathawh a inangin kan eizawnna pawh a inang tlang hlawm vek bawk. Zingah chawfunin kan chhuak a, tlaiah hawng lehin zan lamah erawh kan hahdam tawh thung a, tlangvalin nula vawkchaw chhum an vil pui a, leng haw Ar khuan hunin hnar haw ngai hauh loin mahni in theuhah an hawng leh mai a, chutiang chu nitina an hun hman thin dan a ni tlangpui.
Zonunmawi par vul lai chuan Mipa tan awm mai mai a theih ngai loh a, damlohna a nih ngawt loh chuan hnathawk loin inah an awm ngai lo. Thatchhiat a rem lo a, midang aia thawk tam leh thawk nasa nih chu Mipa thinlunga bet tlat a ni thin. Chutiang bawkin hmeichhe dinhmun pawh ziak loh dan bawk niin; zingah hma takah thoin tui an chawi a, buh an deng a, eirawng an bawl bawkin chaw eikhama thlawhhma lama feh dawn pawhin an Mipate leh an lawmte hmanrua leh chawfunte an phurh sakin haw lamah pawh thing an phur hawng leh bawk a.
Hmeichhe dinhmun hi a hrehawm hmel viau nain Mipate hian an thlavang erawh an hauh na hle thin thung. Ziaktu tam tak leh sawitu tam takte hian kan Mizo khawtlang nunah hian hmeichhiate hi dinhmun chhe tak leh zalenna rahbeh sak ang hiala awm anga sawina hmuh tur a awm leh zauh thin. Hei hi thu belhchian dawl lo tak a ni a, kan Mizo hmeichhiate hi pi leh pute hunlai ngei pawh khan dinhmun chhe takah an awm loin an zalenna rahbeh sakin an awm ngai lo. Kan tawngkamah Hmeichhe finin Tuikhur ral a kai lo tihte, Hmeichhe thu thu ni suh, Chakai sa sa ni suh tihte, Hmeichhe tawng menah thlak rawh. Hmeichhia leh Uipui chu lo rum lungawi ve mai mai rawh se tihte, Hmeichhia leh palchhia chu thlak thiang a ni tihte, Hmeichhia leh Chakaiin sakhua an nei lo tihte avang hian khawtlang nunah hmeichhiate dinhmun hi a chhe viaua ngaih tur a ni ngai lo.
Heng tawngkamte hi Hmeichhe dinhmun sawi nepna lam hawia ngaih tur a ni ngai lo. Hmeichhe finin Tuikhur ral a kai lo tih hi Hmeichhe dinhmun dahhniamna lam sawina a ni lo a, Tuikhur ral chu ramhnuai a nih mai thin tawh avangin sakawlh leh ral rawn chhuahna lama ngaih a ni thin. Chutiangah chuan Hmeichhe tan tihtheih a tlem thin avangin tawngkamah Hmeichhe finin Tuikhur ral a kai lo an ti mai thin a ni. Hmeichhe thu ni suh, Chakai sa sa ni suh tih pawh hi Hmeichhe hlahthlemna tawngkam mai chauh a ni a. Chakai hi sa ni ve tho mah sela silai leh thang hmanga hawn ngai lo a nih vang hian chutianga sawi hluai chi a ni ngai lem lo. Chutiang bawkin Hmeichhiate pawhin eng thu pawh sawi sela patlingin khin ena an en ngai loh avang zawkin a ni. Hmeichhe tawng menah thlak rawh. Hmeichhia leh Uipui chu lo rum lungawi ve mai mai rawh se tih pawh thu inbah sual changa Hmeichhia zawkte hlahthlemna tawngkam a ni.
Hmeichhia leh Pal chhia chu thlak thiang tih pawh Nupa chu lohtheihlohah chuan inthen ngaiin an awm thin. Pi leh pute danah ngei pawh nupa inthenna hi awm thei a niin khap bur a nih loh dan pawh hmuh tur a awm. Chuvangin inneih tawh chuan inneih reng tur tih dan khauh tak a awm bik loh avangin Mipa chuan a nupui chu a thlak thiang lo em ni tihna ang deuh a ni ber. Chutiang bawkin Hmeichhia leh Chakaiin sakhua an nei lo tih pawh hmanlai kan pi leh pute ngaihdanah chuan sakhuana thil reng reng hi Mipa tih tur vek niin Hmeichhiate chu Mipa zara nung a, Mipa kep ngai veka an dah vang a ni.
Hetianga Mipa leh Hmeichhe dinhmun fel taka thliarna a awm sa avang hian kan pi leh pute hunah khan nghet takin ngaihdan an nei a, Hmeichhiate chu an dimdawi thiam em em bawk thin. Ziaktu pakhat chuan ‘Khawvel hmeichhiaah hian Mizo hmeichhia te hi an vannei ber awm e, Charter of U.N leh Indian Constitution-a mihring intluk tlanna tur atana dan awm zawng zawng hi zalen takin an chang vek ang a ni’ tiin a ziak hial a. Kan hmeichhiate hi dinhmun rahbehsak leh hnuaihnung taka awm hi an ni lo tih kan hriat a tha hle mai.
Pu B. Lalthangliana chuan, hmasang Mizote’n hmeichhiate an rapbet em? tih zawhna chu ‘Hmasang Mizote khan hmeichhiate an lo rapbet awzawng lo ve’ tiin a chhang a. Hmeichhiate kha rahbeh an ni ngai lo a, Mipa aia chungnung an ni loin Mipate hnuaia awm an nihnaah khan an tihturte pawh mumal taka thliar fel sa thlap a ni zawk thin. Entirnan; Chaw chhum leh chawhmeh siam chu hmeichhe tih tur a ni a, Mipa tih atan a mawi ngai lo. Thawmhnaw suk tur awm sela Mipa suk a mawi hek lo a, chutih rualin hmanraw hriam leh bil chungchangah Hmeichhe inrawlh a mawi lo leh a, Mipa tih tur liau liau a ni. Hmeichhain Pum a kai tawh meuhah chuan midang zawng aia chher sak hmasak ngei ngei tur a ni. Chutiang bawkin Mipain Tui kawhna nena tuikhur lam a pan tawh meuhah chuan eng anga tuikang lo nghak pawh awm sela ken ngei ngei tur a ni bawk.
Tunhmaa Mipa dinhmun leh mawhphurhna kha a sangin a tam em em a, sakawlh leh ral hmaah Hmeichhe hmaa an din a ngai a, dawrawm leh awngrawp zawk Hmeichhiate chu thlamuang taka awm tir turin Mipate chuan in lamah leh ram lamah pawh hma an hruai zel thin a. In leh lo din leh eitur ngaihtuah pawh Mipa kuta awm vek a ni. Thlawhma siam pawh an kut vek a nih avangin inchhung khur khawsak zawng zawngah an inrawlh ngai tawh lo a, hmeichhe kuta dahin tapchhakah thu reng mahsela bai liam chu an chawh turah an ngai ngai lo. Chutiang a nih avang chuan mo thar tan ngei pawh midang thawh hmaa thawh a ngai a, midang in tura thingpui lo lum peih diam a ngai thin.
Tunah erawh chuan Mipa tih tur leh Hmeichhe tih tur bik pawh a awm hrang tawh meuh lo a, Mipa eirawngbawl a zahthlak tawh loh a, Hmeichhiate pawhin hmanrua an tat hriau hriau tawh mai bawk a. Engkim kan khawih tlang tawhin engkim kan inhman tawm ta vek mai a nih hi. Inchhung khawsakna hmunah ngei pawh Mipa tih tur leh Hmeichhe tih tur a awm hrang tak tak tawh lo a, eirawngbawl leh chhuatnawhte pawh kan khawih tlang vek tawhin Pa fel tak takte pawhin thleng an sil fo mai ta bawk a. Politics thlengin Hmeichhe hming lam rik tur a awm fo ta maite pawh hi kan intluktlan zia lanna a ni kan ti lo thei lo ang.
Thu leh hla lamah ngei pawh Hmeichhiate dinhmun hi a tha tawh hle a. Kum 1901 chhiarpuia ziak leh chhiar thiam zinga Mipa 736 an awm laiin Hmeichhia chu 25 chauh an awm a, an la tlem hle a ni. |iau kan thlak hmain Pi Hmuaki chuan hla engemaw zat alo phuah tawh a, Saikuti ngei pawh hla phuahtu hriathlawh tak a ni. Kum 1920 hnu lamah phei chuan Lalruali, Chali, Thangvungi leh Romani te chuan hla nalh tak tak an phuah chho zel a, thu lamah pawh Nuchhungi, Khawlkungi, L. Thanmawiite pawh an rawn awm chho zel bawk a, tunah phei chuan Mipa leh Hmeichhiate hi thu leh hla lamah kan inzat deuh thuak tawh hial awm e.
Hetianga dinhmun inang deuh renga kan awm tak avang hian kan tawngkam hman thinah ngei pawh tunhma anga tawngkam kan hman thinte chu hman a rem tawh chiah lo ang. Mipa zawkin chungnung zawk kan intihna hi thil tam a nih tawh loh avangin Hmeichhe chunga inti Mipa taka tawngkam kan neih hi a mawi tawh lo hle. Chutiang zelin thiltihna hrang hrangah inthliarna a awmsa a nih ngawt loh chuan Hmeichhia leh Mipa lo intih hran ngawt hi a rem chiah tawh lo bawk. Inchhung khawsakah ngei pawh kan tih theih leh thiam zawngah chuan inti Mipa taka Hmeichhia zawk chet tir reng chu a mawi tawh lo bawk a, kan theihna hmun apianga intanpui tawn hi alo nuamin inlungrualna atana thil pawimawh tak pakhat a ni bawk.
Tunhma lama Hmeichhiain buh leh chhang an deng a, thei leh thei loa hah taka an deng thin kha an tih tur ngei ngei pawh nisela an khawngaihthlak hle. Tunah erawh khawl hmanga buh leh chhang den a nih loh pawhin Mipa zawkin a tha rum, a den hah lam an changin Hmeichhiate chuan a thap fai leh a hna nem deuh zawk chauh an khawih ta a, chutiang tur tak chu ni awm reng a ni. Chutih rual chuan Mipa zawkin Mipa a nih ang ngeia a tih tur hlen zo lo leh a mawhphurhna hlen zo lo lutuk, entirnan; chhun zan zawma rui thin ang chi a nih chuan Hmeichhiate hi hrilh ngai loin an pawngpawrh nghal vat zel mai thin a. Inchhungah pawh Hmeichhia zawkin ro an rel thuai thuai zel a, Mipa tan a zahthlak theih chang a tam duh. Chutianga Hmeichhia zawk lalna Inchhungah chuan Mipa an tlawm ngawih ngawih a, Inchhunga pa ber chu pawnfen feng tlak ang hiala chhuah an nih phah thin.