- Rinfela Zadeng
Thu leh hla, Sap tawnga Literature kan tih hian a hun lai mil zelin innghahna leh hlutna a nei thin a. A hun lai khawvel mila thu leh hla tha te, eng hunah pawh thu leh hla tha ni reng thei te, tuna hman nghal mai theih thu leh hla tha te hi a awm a. Chung thu leh hla – Literature tha leh hlu, khawvel pum huap pawh kan ngaihsan leh zirna sikulah pawh kan la zir fo te hian innghahna an nei thin a. Tun tumah hian Kristian Sakhua avanga thu leh hla tha tak tak lo piang chhuak te kan sawi dawn a ni.
- Ben Hur leh Quo Vadis?
Thu leh Hla – Literature huanga kum 1905 – Nobel Prize hial dawng thei khawpa thuziak thiam Henryk Sienkiewicz -a thawnthu ziah Qua Vadis? hi hre lo kan awm kher awm lo e. A film an siam pawh Mizo tawngin an letling a, kan en fur tawh awm e. Kum 1896 khan Henryk Sienkiewicz-a hian he thawnthu hi a ziak a, Quo Vadis? tih hi Latin tawng niin ‘Khawiah nge i kal dawn?’ tihna tluk a ni a. Kum 1909, 1913, 1951 leh 2001 ah te film-ah an lo siam tawh a nih kha. Rom Sorkar hnuaia Kristian Sakhaw lo ding tirte dinhmun behchhanin he thawnthu ropui tak a lo piang a. Khawvel awm chhunga thawnthu ropui leh ngaihhlut hlawh a ni reng tawh awm e.
Kum zabi 19 – na tawp lam kum 1880 – a Lewis Wallace -a thawnthu ziah ngaihnawm em em Judah Ben Hur pawh hi Kristian Sakhaw behchhan lehkhabu hlu leh ropui tak a nih kha. tawng hrang hrangin an letling a, keini Mizo te pawhin kan tawngin lehkhabuah leh film-a lehlin kan nei a nih kha. Lewis Wallace-a hi American Sipai, dan hre mi a ni thin a, poetry te pawh a phuah thiam hle. Lal Isua Krista, Kraws-a an khenbeh dawnah Ben Hur nu leh farnu te chuan damna changin an phar a lo dam a nih kha. Kum 1959 – ah film-ah an siam a, Charlton Heston-a chu Ben Hur lemah changin he film hian Academy Award Nomination 12 hmuin Award 11 zet a dawng hial reng a nih kha.
- Paradise Lost
Mi thiam tam takin English Poem ropui bera an ngaih chu ‘Paradise Lost’, John Milton-a’n kum 1667 – a tihchhuah kha a ni a; a hnu kum 1674 -ah tuna kan hriat lar ang hian an chhuah nawn leh a. He hla ropui leh mawi tak mai hi Kristian Sakhaw behchhana phuah niin Pathian, Setana, Adama leh Evi te chu he poem-a a changtute hi an ni. He Epic Poem, blank verse hi a ropuiin khawvel a dengchhuak hneh hle a, William Shakespeare-a tih lohah chuan John Milton-a hi English poet turu bera ngai hi an tam hle awm e. Hetianga thu leh hla tha tak mai a lo pianchhuah chhan hi Kristian Sakhua vang a ni kan ti lo thei lo ang.
Vawiin thlengin he Poem ropui tak mai hi College/University -ah te an la zir a, mi thiam tak takin kil hrang hrang atangin he hla awmzia leh engthil tak nge min hrilh a tum tih te hi an la chai luai luai a. Literature khawvelah chuan Paradise Lost hi a lailum chang pha khawpa ril a ni te pawh ti ila kan sawi sual lutuk lo ang chu. Kristian Sakhaw zirtirna hre ngai lo leh pawm miah lo tan pawh he John Milton-a Paradise Lost avang tal hi chuan Genesis bu tir lam hi chu chhiara an hriat ve a ngai ngei ang.
- Dan Brown – The Da Vinci Code
Kristian Sakhaw rinna tiderthawng zawnga thawnthu ngaihnawm danglam tak – thriller novel – kum 2003 – a Amreican thuziak thiam Dan Brown-a lehkhabu ‘The Da Vinci Code’ pawh hi Kristian Sakhaw behchhan lehkhabu ropui leh ngaihnawm tak a ni tih kan hre vek awm e. Dan Brown – a hi chuan Kristian Sakhaw rinna leh lungphum nget tak hi hmang tangkaiin mi tam tak rinna tibuai thei tur zawng leh mi ngaihven hlawh ngei ngei turin he lehkhabu hi a ziak thung a. Robert Langdon, Harvard Professor thiam chungchuang – symbologist/protagonist – a thawnthu dangah pawh changtupa ber atana a hman thin chu lo hmang nawn lehin, The Da Vinci Code – ah pawh hian Robert Langdon-a hian tualthah thubuai chhuiin Kristian Sakhaw innghahna bulpui leh thuruk mak tak mai chu an chhui chhuak a nih kha.
He thawnthu bu hi khawvel pumah bu maktaduai 80 chuang an hralh a, a hlawhtlinna leh mi ngaihnawm tih leh mi ngaihven a hlawhna chhan, sawisel leh sawizui a hlawhna chhan ber pawh Kristian Sakhaw rinna, Bible hrula phuahchawp thawnthu awihawm lutuk a ziah thiam vang hi a ni ber mai. Kristian Sakhaw bechhanin ziak ta lo se, tun hi a thleng pha kher lo mai thei. Film lama an siam pawh a hlawhtling hle a, Tom Hanks-a hian a chang thiam hle a nih kha. Kumin 2025, September ni 9 – ah hian a thawnthu thar tur – The Secret of Secrets chu a tichhuak leh dawn a, a ngaihnawm leh hle ang.
- Richard Dawkins – The God Delusion
British Evolutionary Biologist turu leh mi thiam em em Richard Dawkins-a lehkhabu ‘The God Delusion’ pawh hi Kristian Sakhaw beihna ni kher lo se la chuan heti em em hian khawvelah a hlawhtling awm lo e. Khawvelah mihringin Pathian leh Sakhua kan buaipui a, chung zinga chuan Kristiante hi a ber leh Pathian tak tak neitu kan nihna hre rengin Richard Dawkins-a chuan kum 2006 khan ‘The God Delusion’ tih lehkhabu, Science leh Philosophy hmangin ‘Pathian kan buaipui luai luai hi mihring, mahni inbumna mai mai a ni e, thil tak tak a ni lo e’ tih lam hawi lehkhabu a tichhuak rup mai a nih kha. Pathian awm ring lo/atheist te tan phei chuan lehkhabu hlu tak a ni ngei ang. Khawvel pumpuiah bu maktaduai thum chuang an hralh a nih kha.
He lehkhabu hlawhtlinna leh mi ngaihven a hlawhna chhan bulpui ber chu Kristian Sakhua a beihna hi a ni tih kan hre vek awm e. Kawng lehlamah chuan thu leh hla – literature khawvelah chuan nasa takin kan hausak belhchhah kan ti thei bawk ang. Mi thiam tak tak te nen he lehkhabu avang hian zawhna leh chhanna hun hmangin an hnialna (debate) te pawh hmuh tur tam tak a awm a, he lehkhabu do letna pawh thuziak leh lehkhabu tam tak kan hmuh belh phah a nih kha.
Heng a chunga kan han sawi te hi lar zual leh kan hriat tlanglawn te chauh an ni a, sawibelh tur tam tak a lawm awm thei ang. A then chuan Kristian Sakhaw thlawp zawngin an ziak a, a then erawh chuan Kristian Sakhaw zirtirna leh rinna kalh zawngtein an ziak tih kan hria. Mahse heng zawng zawng kan khaikhawmna chu – Kristian Sakhua avang hian thu leh hla – literature hian a hausak phah a ni tih hi hnial rual lohin kan hre awm e.