- Zoliansanga Tlau
Nazareth-ho hla ‘Love Hurts’ tih kha kan naupan laiin (han ti ve khanglang ila) “Lav ha, chhih ting ting” tiin kan sa ve nasa thin hle a. Hetiang deuh hian kan fapa u zawk (kum 4 vel a nih lai) pawh khan, ‘If you happy and you know it, shout, Amen’ tih kha, “If you happy and you know it, tan a eiuh, Amen” tiin a sa ve ngar ngar a. Amah bawk hian ‘oil palm’ pawh “‘Aw lal palm’, tih tur a lawm” tiin tan a khawh tlat tawh bawk. Mihring hian thil a ti sual thin ang chiahin a hre sual thin bawk a ni ang, Mizo thawnthuah pawh Kelchawngi’n a nu thu sawi, “Kelchawng, mai lo chhum rawh” tih chu, “nau a” tiin a hre tlat a; Zan riah chawhmeh atan a nau a lo chhum ta hial a nih kha! Thil hre sual han sawi zel takah chuan R. Zuala (September 18, 1917 – November 5, 1990) lemchan tawi ‘Ekzam Ropui’ kha ka hre chhuak thin. Khata a changtupa (anti-hero) Phungdawra khan thil a hre sualin a hre thelh ve thei hle a. ‘Fapa tlanbo’ tih turte kha ‘Pafa tlanbo’ a ti tlat a, Thluaii Pa-i’n a dik zawk a hrilh pawhin, “Tlanbo theuh theuh, a thu chu a inang tho” tiin tan a khawh ve tlat a. Ani kha chuan ‘Sarel leh Filipi indo’ thute kha a hre mauh mai a, chu indonaah chuan, “Davida’n mi lian lu a tan kha” tiin a la sawi ham ham mai, khawngaih thla a la zawk hle (Khawithlar (R.Zuala Thu leh Hla Lawrkhawm) Edited by Mafaa Hauhnar, p.151 & 152).
Kan naupan lai ang chiahin kan puitlin hnuah pawh hian thil kan ti sual fo va, kan hre sual fo bawk a nih hi. August 2, 2025-a Vanglaini chanchinbua ka thu ziah ‘Ropui leh Ropuina’ tihah khan ‘rau rau’ tih turah ka lo ti ‘ro ro’ palh a. Mizo tawng leh Mizo tawng dik buaipui viau ve ti lo chuan, Double Adverb hi a dik zawk aiin tuna kan sawi dan anga ziah mai hi a lo awl khawp mai. Ka ziah dik loh hi ‘Mizo Tawng Zir Hona’ Facebook Group-ah mi pakhatin post-in an khel zui nak nak hlawm nghe nghe. An sawi hma hian ka ziah sual ka hre tawh a, hei lo pawh ziah sual ka nei nual. Article dangah pawh ka ziah sualte ka hmu leh thin avangin editing lamah ka tan a ngai tiin keimah leh keimah ka inhrilh thin; mahse, mahni thu ziah dik thlap tura edit tur hian ka mit a fim tawk lo va, ka fing tawk lo bawk a, ka taima tawk bawk hek lo a ni ber ang; ka thu ziah thenkhat hi kan nu ka chhiartir thin a, ani lah chuan chhiar peih loh hun a nei ve thin bawk si. A chhiar chhunah lah ‘a dik vek hi’ a ti leh mai a!
L. Keivom khan, “Thu ziaktu tam ber hi awm-eu tak, mahni ngaih dan dik bera hriaa sawhsawn hreh em em, an thu ziak han khawih chet hlek pawh naka zen ang maia ngai thei lo, si hlur mai an ni duh hle a…ziaktu tam tak chuan dan naranin an mit atang chauhva thil an thlir avangin, an sawi tum tak sawiah an inngai a, an thil sawi dan chu dik leh mawi, fel leh fiahin an hre bawk a. Sir hrang hrang atanga mahni thu ziak chik taka an bih ngai loh avang emaw leh bihna hman an neih loh avangin, tukverh hrang hrang atanga fimkhur taka an thu ziak lo bihpuitu atan mit hrang leh mi dang an mamawh a” (Zoram Khawvel-8, p.185) tiin a lo ziak a. ‘Gulliver’s Travels’ tih ziaktu Jonathan Swift khan ‘Gulliver’s Travels’ a ziah lai khan, a ziah zawh apiang chu an chhiahhlawhte a chhiartir hmasa thin a ni awm e. Siamkima Khawlhring kha entawn a pawimawh hle mai. L. Keivom chuan, “Zofate zinga mahni thu ziak ngun taka leh fimkhur taka edit peih bera ka hriat chu, fam ta thianpa Siamkima Khawlhring kha a ni” (p.190) tiin a sawi si a. Lalhmingliana Saiawi pawhin, “Zikpuii Pa khan ka thurawn kha ngai pawimawh se chuan a masterpiece atana a tih Nunna Kawng Thuampuiah kha samlam mai mai lovin ngunthlukin a ziak ang a, a ziah zawh hnuah a ennawn ang a, a changtupa chutiang chuan a tawngtir lo tur kei chuan ka ti a, mahse hriat loh le. Ani chuan hla hlui a tiha phuah ang chuan vailianin Mizoram an lak laia Mizo nu leh nulate chu hnam dang sipai leh an thuihhruai midumte pawhin an mutpui mai mai theih an nih tak tak a ring ang a, a changtupain UPSC interview board hmaa a sawi chu thu dik sawia ngaiin tha lo a ti lem lo a ni mai thei bawk. Vailianin midum an rawn hruai duah thu kei chuan history buah ka chhiar ngai lo bawk” (Thukhawchang-6-na, p. 160) a ti.
Bible-in “Kan zain thil tam tak kan tisual fo thin. A thusawia ti sual ngai lo mi chu mi puitling a ni a, a taksa pum pawh veng thei mi a ni” (Jacoba 3:2) a tih kha kan la hlat hle rih a nih hi. William Shakespeare-a’n, “Mihring hi pangtiah chauh kan thang lo va, kan taksa than a kin hnuah kan rilru leh kan remhriatna chu a la thang dawn chauh thin” tia Laertes-a a lo sawitir kha a dik viauin ka hria. Kan tleirawl lai khan thu tha min hrilha min zilh hautute kha an ninawm bakah an ngeiawm chang kha a tam a. Zilh hau ngai ve tho, tlin lohna tam tak nei ve tho nia kan hriat te’n min han sawisela min han zilh hau (ve khanglang) te kha a hneawm bakah a khamawm viau thin a. Tin, kan hriat ve reng emaw kan ngaihven zawng thil emaw kan chhiara kan lo chhui ruk ve reng thil emaw chu hre ve miah lo anga ngaia mi thenkhat te’n min han hrilh fiah vak vak tumte kha a ninawm thin hle bawk a nih kha. Isaac Asimov-a’n, “Thil eng kim hre veka inngaiho hi chu huatthlala tak an ni, keini ang thil eng kim hre vekho tan hian” (Mafaa Hauhnar, Hlim Ni leh Nuihlai Ni-126) a lo tih ang mai rilru put lai kha a ni miau va! Khatiang hunlai kha mahni tawka fel leh tha, fing leh hre ve tawka inngaih hun lai kha a ni reng reng a, hun a liam zel a, nupui fanute han neih tawh hnuah hi chuan kan fin lohzia, kan fel lohzia, kan hriat lohzia kan hre hre tawlh tawlh a nih hi. Grik mi fing Socrates-a’n, “Mihring finna (human wisdom) chu mahni hriatlohna (ignorance) pawm ngamna (recognition) atangin a intan a ni” a tih kha a lo pawimawh dawn khawp mai. Tunah chuan kan tih sual min hrilhtu, kawng dik kan zawh theih nana min hmangaiha min sawiseltute an pawimawh a, min hmangaih vang ni kher lo va min sawisela kan tih dik loh lai sawi chhuaktute pawh an lo hlu hle tho tih ka chhar chhuak nawn awn awn mai; fimkhur phah nan ka hman phah hlauh si a. Dik leh fel ber, thiam leh hre ber, fing leh tha ber emaw intih hi a awl a; mahse, chutiang chu kan ni hauh si lo. Ka fapa Mizo tawng dik ka hrilh ka hrilh thin khan, ka hman dik bik loh changa amah zawkin a dik zawk min hrilh let zawk tum pawh ka tawng leh zauh thin. Mizo poet Lalzuahliana’n ‘Pathian’ tih poem a phuah-ah chuan,
“I tih dan apiang chu ‘tih dan tha’ a ni a,
I awm dan apiang chu ‘mawi’ a nih laiin,
Pathian pakhat a awm reng a,
Pathian i chak lohnain a siam chu” tih a awm kha.
ZPM sawrkar pawh hian sawrkarna lo siam tawh Party dangte aiin tha bik riauah inngai ringawt suh se. Sawrkar dangin an tih theih loh kawng tha an siam phawt loh chuan sawrkar tha tiin kan sawi thei ringawt lo vang, thil dang chu thu dangah lo dah ta rih pawh ni ta ila. Kawng tha kan neih theih nana pawimawh ka tih chu kan kawngte hi Concrete Pavement ni se la, India ramah chuan ‘Jointed Plain Concrete Pavement’ (JPCP) hi an hman uar niin a lang a. Concrete Pavement tha ber nia lang chu Continuously Reinforces Concrete Pavement (CRCP) nia sawi a ni bawk, hetiang hi hmang thei ngat ilang chuan kan kawng chu a tlo khawp ang. Sihhmui leh Rawpuichhip inkara Concrete Pavement khu eng Concrete Pavement nge tih hre lo mah ila, a tha ber chi a ni lo ang tih a rin theih nghal mai a, tlanin a sawt deuh tih lohah chuan a tlo hmel riau. Sum sen erawh a tam ngei ang tih a chiang; mahse, kawng tha kan mamawh tawh avangin hetiang zawnga hma kan lak vat loh chuan, tun ang renga kan kal chuan, kawng tha kan nei ngai lo vang. Kan peng thui lutuk dawn kan thu ngaiah han lut leh tawh ila. Mizo thu ziak mi zingah K. Liana kha a puitling hlein ka hria a. A ziah loh dan ang zawnga ziaka, amah kalh deuhtute pawh kha a hmu dik lo lovin a hmu sual lo niin a hriat a. Revd Chauthuama pawh kha a lehkahbu ziah an hal hnuah khan, “Ka kal zel dawn” tia hming phuahin lehkhabu a ti chhuak bawk a. Lalhmingliana Saiawi pawh khan a lehkhabu hnuhnung ber ‘Thukhawchang-6-na’-ah khan, “Ka novel-te ka ziak uluk nen sawi sual ka la nei tam” (p.8) tih thupuia hmangin a tih dik tawk loh nia a hriat a sawi chhuak ngam a. Hman ni lawk khan Vanglaini chanchinbu Guest Writer Dr. Lalchhuanawma Tochawng-i’n ‘Science leh Sakhua’ tih thupui hmanga a thu ziah chu Dr. Krista Roluahpuia chuan a lehkhabu ‘Science leh Kristianna: A indo em’ tih lehkhabu a rawn rai sai nia ngaiin, Dr. Lalchhuanawma Tochawng thu ziah chhanna chu Vanglaini chanchinbu chhuak July 29, 2025 khan a ti chhuak a. Dr. Krista Roluahpuia hian a thu ziah chu facebook-a a Wall-ah a post a, chu chu Dr. Lalchhuanawma Tochawng chuan tuihnihin a lehkhabu beihna a nih loh thu a ziak a. Dr. Krista Roluahpuia pawhin chutiang a nih takah chuan puitling takin hriat thiam a dil a ni. Rin dan, pawm dan leh hriat dan te a inang diak diak vek thei lo va; puitling taka an indawr tih hriat kha a nuam a, kan thupui nena inmil a nih bawk avangin ka’n tar lang ve ringawt a ni. An hawi lam ve veah ziak zel sela, keini’n lo chhiar zel bawk ila kan ti a ni.
Renaissance (1300 – 1600) hun a liam a, Enlightenment/Age of Reason hun (1685 – 1815) a rawn inher chhuak veleh a, a hun thuah hian kum zabi 18 (1701 – 1800) anga tar lanna pawh a awm. Hetih hunlai hian mihring finna leh chhia leh tha hriatna, rilru fimna chu an chawi sang hle a. Theology dah hniamin Philosophy leh Science an chawi lar hle bawk. Philosophy lamah pawh hmasawnna a awm a. Thil engkim mai rinhlelhna (Skepticism) pawh a hrang hle. “Ka ngaihtuah theih chuan ka awm a ni (I think therfore, I exist)” tih sawitu Rene Descartes-a khan, “Lehkha ka zir tam poh leh rinhlelhna leh ti dik lo thei ka ni tih inhriatnain ka khat. Chubakah thil dang ropui zir chhuah ka nei lo. Ka hre lo a ni tih hi ka zir chhuah ber chu a ni” (Fin Thuril-102) tiin a sawi hial a. Mihringin hriatna a neihna chu ngaihtuahna fim (reason) a ni tih pawmtu Rationalist leh mihringin thil a hriatna chu tawn hria – hmuh, khawih, tem, beng, rim te hmangin a ni tih ringtu Empiricist te pawl hnih an awm phah nghe nghe. Mahse, German mi fing Immanuel Kant-a khan Rationalist leh Empiricist te inkar hla chu rawn dawh zawmin hetiang hian a sawi, “Thupui awm lo ngaihtuahna chu thil ruak mai a ni a, thil ngaihtuah chhuahna tel lo hmuh leh hriat theihna ringawt chu a mit a del bawk…hriat thiamna chuan a hmuin a hre ringawt thei lo va, taksaa hriat theihna hrang hrang lahin engmah a ngaihtuah ringawt thei lo bawk. Hriatna chu kan sawite pahnih inpumkhata an thawh dun chauhin a lo chhuak thin (Thoughts without contents are empty, perception without conceptions are blind…Understanding can perceive nothing, the sense can think nothing. Knowledge arises only from their united action)” a ti. Baruch Spinoza khan thil nihna bul thut ber chu Pathian a nih thu hetiang hian a sawi, “Eng thil pawh hi Pathianah a awm a, Pathian tel lo chuan engmah a awm thei lo va, engmah a hriat thiam theih bawk hek lo (Whatsoever is, is in God, and without God nothing can be, or be conceived)” tia a sawi chu Pathian aiah mihring dah ropuina thlifim tlehin a hnawl titih a. “Enlightenment a lo thlen khan mihring ngaihtuahna laipui berah hian Pathian ni lovin mihring a ni a, chuvangin mihring hriatna leh finna chawisanna hun pawh a ni. Philosopher Imanuel Kant-a khan mihring finna leh ngaihtuahna pawimawhzia a zirtirna leh Friedrich Schleiermacher-a’n Kohhran thurin vawn bur ai chuan mihring ngaihtuahna (feeling) a pawimawh zawk a ni tih thu a zirtirnate chuan mite rilru a kaihruai hle. Heng zirtirnate hian Kohhran rilru nasa takin a sawi danglam a ni. Bible hi dik lo thei lo (infallible) a ni tia lo pawm thinte khan Science leh mihring finna hmanga fin fiah a ngai a ni an ti chho ta a. Khawvel thil thleng pangngai bak thil thleng (supernatural) a awm thei lo tih hi an ngaih dan a ni bawk” (Rev. B. Zirsangliana, Theology Kalphung Hrang Hrang Te-p.45). He Age of Reason hian theology lamah pawh hnuhma neiin Liberal Theology pawh a lo pian chhuah phah a. Mahse, Indopui I (July 28, 1914 – November 11, 1918) khan mihring finna inngah a that tawk lohzia a tar lan avangin leh mihring finna chuan indona a thlen ta hial nia a lan avangin a hnuah Liberal Theology kalh zawng turin theology dang Neo-Orthodoxy Theology, Postliberal Theology, Fundamental Theology, Evangelical Theology te a pian phah nghe nghe a ni. Mihring finna ringawt hi chu a famkim loh avangin Pathian finnaa innghah a pawimawh fo va, kan Bible pawhin, “I thinlung zawng zawngin LALPA ring la, nangma hriatnaah innghat suh; i kawng zawng zawngah amah hre reng la, i kawngte chu a kawh hmuh zel ang che. Mahni ngaihin intifing suh la; LALPA tih la, sual kalsan rawh” (Thuf.3: 5-7) tih a nih kha. Hetianga kan sawi avang hian mihring finna leh hriatna kan dah hniamin kan ngainep tihna a ni lo. Pathian finna leh mihring finna leh hriatna hman tangkai kawp hun pawh a awm thei ang tih a rin theih. Eng pawh ni se, Lalzuahliana bawk khan,
“Tunah chuan i lo puitling tain,
A tha leh chhia i lo thliar thiam ta.
Rin tur leh pawm tur i thlang a,
Dik thei leh dik thei lote a lo lang a,
Serampore leh Cambridge i belh chuan –
Hriat tur tam tak an tuk che a.
Zirnain a laimu i kher a –
Mi dangte i theh ve tur chu,
Phen tur lungpui i mamawh a,
I thinlung saruak i thup nan.
Lehkhabute chu i innghahna niin,
Ziaktute chu i thlarau an ni ta,
Rinna hnawlin, finna i zawn chu,
Pathian hriat fiah har tak a ni si a.” (Pathian) a tih kha. A tawp khawkah tak tak chuan chuan Finna aiin Rinna hmangin Pathian chu zawn hmuh leh hriat fiah a awl zawk a nih hmel. Chutih rual chuan rinna leh finna pawh hi kal hrantir ai chuan hman kawp emaw suih zawm emaw a pawimawh bawkin a rinawm. Pathian finnaa innghah erawh a pawimawh ber fo thung ang.
Enlightenment thupui chu Latin tawngin “Sapere aude” tih niin, “Hre ngam rawh (Dare to know)” tihna a ni a, “I ngaihtuahna fim hmang thei turin huaisen rawh (Have courage to use your own reason)” emaw “Ngaihtuahna fim hmangin thil hre ngam rawh (Dare to know things through reason)” emaw tihna a ni thei bawk. He thu hi Immanuel Kant-a khan Rom poet Horace-a thu ziah (“He who begun is half done; dare to know; begin!”) tih atanga a lak a ni nghe nghe. “Hre ngam rawh” tih hi tunlai hunah chuan ‘Hre lo ngam rawh’ tih zawk tur a ni ang. Kan tana tangkaina tur pawh awm em em ni lo thil hi Social Media-ah hmuh tur a tam mai a. Hei hian kan hun a ei hekin kan hmasawnna tur kawng a dal theih tih kan hriat a tha ang. Youtube-ahte hian zirlai tana tangkai tur thil tha tak tak ngaihtlak tur a tam tawh teh a nia. Mi thenkhat te’n mahni chhungkaw buaina an lo tar lan te hi hre lo ngam la, en lo ngam rawh. Mahni chhungkua chu mahni vekin siamthat tur, Social Media-a tar lang mai mai lovin. Tin, thil engkim kan hre vek lo a ni tih hi pawm tur. Hriat zawng kan nei angin hriat loh zawng pawh kan nei tih kan hriat a tha bawk ang. Chuvang chuan i thil hriat loh chu ‘ka hre lo’ ti ngam rawh. Hre ziktluak tak tak si lo va tawng theih viau leh mi hnial vak vak chin hi sim a tha.
Kan thil tih tur leh sawi turte hi ngun taka kan ngaihtuah hnua tiha sawi thin tur a ni a. William Shakespeare-a’n, “Bel ruak apiang a ring” a lo tih kha. Amah vek khan Hamlet-a lemchan-a Polonia a lo sawitir kha tunlai mite hian kan hriat reng a pawimawh: “I rilrua thu awm nazawng chu i ka lamah phuh chhuak lo la, ngaihtuahna dik leh lek phei chu thil tihin hlen suh ang che…Mi tin thu sawi chu dawng sawng la, pawm chin tur erawh chu nei ru mai la…Incheina hi mihringte mize puangzartu ber a ni thin a”. Tunlai mite tan hetiang hian han her rem ta ila, ‘I rilrua thu awm nazawng chu Social Media lamah phuh chhuak lo la, ngaihtuahna dik lo lek phei chu mite hmuh turin tar lang kher suh ang che…Social Media-a thu ziah leh sawi te chu dawng sawng la, pawm chin tur erawh chu nei ru mai la…Biak ina i awm dan aiin Social Media-a i thil post thin leh comment danin i mizia leh rilru put hmang a puangzar ber a ni tih hria ang che’ tiin. Chuvang chuan, “I ngaihtuahna fim hmang thei turin huaisen rawh”, Youtuber-te thusawi nazawng chu awih ringawt lo la, Internet-a sap tawnga thu ziak nazawng chu a dik tiin ring nghal ringawt bawk suh, an hming hmaah Doctor tih lam tawi Dr. leh an hming tawpa Phd a awm avang ringawtin an thu ziah leh thu sawi zawng zawng awihin ring nghal ringawt bawk hek suh, chik la, chhut la, chhui la, ngun takin ngaihtuah rawh, “I ngaihtuahna fim hmangin hre ngam ang che”. Mahse, mihring chu hre suala ti sual thin kan ni tih kan in hriat reng a ngai a; kan hriatna leh thiamna leh finna te hian tawp chin a neih avangin hriatna, thiamna leh finna zawng zawng neitu Pathian kan hriat reng a tul.
Enlightenment chawhnu lama piang Romanticism (1750 – 1870) thu leh hlaa harh tharna chi khat chuan Rationalism leh Empiricism te chu hnawlin a thuken leh ngaihdan zinga thenkhat chu –
“1. Civilization [hnam fing / nihna] aiin nature [leilung dan kalhmang, thilsiam],
- Reason [chhia leh tha hriatna, rilru fimna] aiin imagination [ngaihruatna, suangtuahna],
- Logic [chhia leh tha hriatnaa thil chhut thiamna aiin emotion / feeling [thinlunga hnathawh / vei],
- Science [finna, thiamna] aiin intuition [rilrua thil awmze hmuh tlang thiamna]” (C. Lalawmpuia Vanchiau, Tualcher Critisim-151) tih a ni a. Rilru hmanga chik tak leh ngun taka ngaihtuahna hman leh, “nasa taka zir pawh hi tisa chauhna mai a ni”-h (Thuhriltu 12.12) avangin khuarel mawina hian rilru a ti hahdamin a ti engtawl thin a. Kei paw’n hetiang hian ka lo chham chhuak ve tawh a,
“Lungngaihna leh mangannate’n hringnun mawi hi bei thin mah se,
Thilsiam mawi takte’n thlazing ianga thinlai zing a kiantir e;
Siamtu thilsiam mawi ram loh lentu thing tin an kur siau ve,
Nungchate’n hlim zai sain rimawi ramah an chantir, lungngaih ram.
Thinlai hnim tihlimtu, siamtu thilsiam thlir r’u zaleng zawng te’n,
Chhingmit titlai ram loh hring mawi cham del, nungchate tual lenna ram;
Hram thiam tinrengte tual lenna ram dai nuam, thinlai damna hmun,
Kei zawng ka tan a hlu chuang e, ramloh lentu hring mawi cham dur” tiin.
Lallianmawia Pachuau paw’n fur khaw hnawm lai, leimin leh tui len hun, mi thenkhat te’n hun hrehawma an ngaih hun pawh, “Fur khawthiang eng no rii riai, a lo her chhuak leh si thin” a ti a. La duh tawk mai lovin he fur khawthiang eng no rii riai hian a nunhlui a ngaihtir thu a chham chhuak tel nghe nghe bawk a nih kha.