Retheihna leh Hausakna

  • Zoliansanga Tlau

Led Zeppelin hla kum 1971-a tih chhuah ‘Stairway to Heaven’-ah chuan,”a chang chuan thu/thu mal hian awmze pahnih a nei thin a (sometimes words have two meanings)” tih hi han zeldin ta ila. Thu hian awmze chi hnih a neih theih dan chu – thuin a tum leh nihna tak leh, a sawitu leh dawngsawngtu mihringah a ni thei ang. Thu chu a sawitu leh ngaithlatuah awmzia a awm thei a. Hei vang hian “Thu chu thuah vek a awmzia a awm ngawt lo va, a mihring-ah a awm zawk a ni” an lo ti reng a. Hei vang hian thu/thu mal chu objective leh subjective a ni thei tihna a nih chu. Entirnan, “Sava ka hmu” tiin sawi ta ila, ka thu sawi ngaithlatute chuan, an bul vel leh van an han thlira sava an hmuh loh avang emaw a sawitu an rin loh avang emawin ka hmu sual emaw, ka hre sual emaw an tih theih bakah dawt ka sawi emaw an ti thei a. A sawituin sava ka hmuh tak tak chuan ka sawi dik a, keimahah chuan a awmzia chu a awm reng tawh a, “Sava ka hmu” tih pawh chu a thu leh a sawituah chuan a chiang viau a ni thei; mahse, a dawngsawngtuteah chuan awmze hran “Sava a hmu lo” tiin a hre daih thei. Ngun taka kan ngaihtuah chuan thu awmzia chu a sawitu leh ngaithlatuah a awm a nih ber chu.

Thu sawituin a sawi chhuah chu eng thu pawh ni se, a ngaithlatuin amah a hmuh dan, hriat tawh dan (experience)-ah leh amah a rin dan leh rin loh danah a innghat a, chu a thinlunga awm chuan a thu sawi leh a sawitu dawh zawmin thu awmzia a neihtir thin a ni ber ang. Hetiang a nih chuan mite rin ngam kan nih a ngai tihna a ni a. Mite rin ngam ni tur chuan kan thu sawi a dik a ngai a, thil dik kan tih a ngai bawk a ni ang. Kan dik avang leh kan thu sawi a dik avang chuan mite’n min ring ngam ringawt em tih erawh sawi huai a har ta deuh. A nih loh paw’n thu chu a ngaihthlatu tawn hriat leh dai hriatte, thil ni thei leh thei lo, a lo hriat tawh dante hmangin a lo thlifim thin avangin awih tur leh awih loh tur, rin tur leh rin loh turah thutlukna a siam thin tihna a ni bawk. Eng pawh ni se, thuin a nihna tak tar lan chang nei mah se, a sawitu leh ngaithlatu mihringah a awmzia a awm a nih hmel. Hetiang a nih avang hian, Aristotle-a chuan, “Thu sawite chu rilru lama tawn hriat entirna a ni a, thu ziakte pawh chu thu sawi entirna/tar lanna a ni” a lo ti a. John Locke-a pawhin, “Thute hi a awmzia bulpui emaw, chawplehchilha a awmzia emaw-ah chuan awmze engmah a nei hran lo va, a hmangtu rilrua a thil ngaihtuahnate chauh a awm zawk a ni” a lo ti ve bawk a. Ludwig Wittgenstein paw’n, “Thu mal awmzia chu tawng hman a nih danah a awm” tiin a lo sawi bawk. Ka thu ziah tum chu keimahah chiang viauin lang mah se, a chhiartuteah awmze dang a nei thei ang tih a rin theih a. Chiang taka ka thu ziah tum tar lan chu ka tih tur a ni mai a, a chhiartutea awmzia a neih dan tur thuah thuneihna ka nei tawh lo i ti mai ang.

‘Binary Opposition’ chu thumal inepna leh danglamnain thil nihna leh awmzia a siam hi a ni thei ang. Tha chu sualin a sawi fiah angin, eng pawh thimin a ti fiah a. Mi hausa pawh hi mi retheiin a awmzia a sawi fiah thei ang. R.L. Thanmawia chuan, “Retheihna leh hausakna hi a hrangin an awm thei lo va, an intifamkim tawn tlat si a ni. ‘Lungpui pawh lungteiin a kamki loh chuan a awm thei lo’ tih angin mipui sum avangin mi a dingchhuak a, retheite tel lovin a hausa ngawt thei hauh lo. Chuti ang bawkin retheite retheih chhan chu neinungte vang bawk a ni. Retheite hi chi hnihin a then theih a, neih nei hauh lo, Mizovin ‘meialh en’ kan tihte an awm a. Amaherawhchu rethei tam zawkte chu an awmna hmun leh hun avanga rethei tia sawi theih a ni a. Chu vangin, rethei tih tawngkam hi relative term a ni tiin an sawi bawk thin” (Chuailo Bu 2-na, 2010, p.10) a tih hi a dik ang, hmanlaia rethei leh tunlaia rethei kan tehna pawh a inang lo ang a; Mizorama rethei leh America rama retheite dinhmun pawh a inang kher lo ang tih a chiang. Revd Chuauthuama khan a BD thesis “Thuthlung Hluia Mi Rethei Awmzia leh a Hmannate” tih a ziahah chuan, “Hebrai leh Grik tawngkam lama a awmzia kai kawpin mi rethei tih chu (i) sum leh pai tlachham; (ii) retheih avanga thuneihna, zahawmna leh huhang pawh nei pha lo; (iii) chutiang dinhmuna an din avanga mi hnuaihnung leh rah beha awm, mahni dinhmun leh chanvo pawh hauh zo lo; (iv) amaherawhchu, rinawmna vawng him tlata Pathian ring tlat mi inngaitlawm taka Pathian rorelna nghaktu sawina a ni” (Kum Sawmhnih Sulhnu, Second Print – 2010, p.3) a ti a, hemi ep chhiah hi mi hausate nihna chu a nih mai hmel a; chutih rual erawh chuan, mi retheite ang thovin hausate pawhin Pathian an ring tlat thei tho tih hria ila. Mahse, mi hausa tak tan chuan Pathian hniak hnung zui erawh a har a ni mai thei, Bible paw’n, “Pathian leh sum rawng in bawl kawp thei lo ve” (Mathaia 6:24) a lo tih kha.

United Nations chuan hetiang hian retheihna a hrilh fiah a, “Retheihna chu mihring mamawh bulpui – ei leh in, tui in tur thianghlim, hrisel nana invawn thianghlimna remchang, hriselna, chenna in, zirna leh chanchin hriatna te tlakchhamna nasa tak din hmun a ni a. A innghahna chu sum lak luhna vang chauh ni lovin hna leh tangkaina pawh a ni tel” (United Nations, Report of the World Summit for Social Development, Copenhagen, 6-12 March, 1995) tih a ni a, United Nations Development Programme pawhin,”Retheihna chu ei zawnna ngelnghet nei tura sum lak luhna leh bungrua leh nghenchhan tlakchhamna piah lam thil niin, a lan chhuahna chu ril tamna leh ei leh in lama harsatna, zirna kawng zawh thui theih lohna leh, thil dang pawimawh hna leh tangkaina hlohna, khawtlang nun atanga thliar hranna leh hnawlna bakah thuthlukna siam tura len ve lohna a ni” (UNDP, Sustainable Development Goals Goal 1: No, Poverty) a ti bawk. Mother Teresa-i chuan sawi zau hlekin,”Retheihna kan hriat dan chu ril tam, saruak leh in leh lo nei lo chauh a ni thin a. Hnawlna, huatna leh ngaihsak lohna retheihna hi retheihna a zawnga rapthlak ber a ni” a ti hial a ni.

Mihringin a buaipui thil leh chhingfela a tih bo vek theih bawk si loh chu – tam, hri leng leh indona te hi a ni ang. Hengho hian a ken tel chu retheihna a ni tih phat rual a ni lo bawk. Kum 1694 Arpil thla khan Beauvais khawpuia French official pakhat chuan tam leh ei tur man sang lutukin nghawng a neih dan sawiin, tunah chuan a District pumpui chu mi rethei chhiar sen loh, riltam avanga chau leh riangvai leh tlakchhamna avanga thihnain a luah khah thu a sawi a, a chhan chu, hna thawh tur an neih loh vang emaw, hna hrim hrim an neih loh vang emawin, chhang leina tur pawisa an nei lo a ni a ti. An nunna pawh sei hlek a nih theih nan leh, an riltam ti ziaawmna turin, heng mi retheite hian zawhte leh bawlhhlawh intiang ur chunga mi dang paihte sakhawr sa lihna an ei thin a, ran talhnaa bawng thisen luang leh a sa tawphnawk khawlaia an paihte pawh chhumin chaw atan an ei thin a. Mi rethei thenkhate chuan kangthai (nettle) leh hnim bakah thing zung chhum an ei thin bawk. Kum 1692-1694 chhung khan ei tur tlakchhamna avangin French ram pumah mi maktaduai 2.8, mihring za zela 15 chu an thi a. A chhan pawh sik leh sa inthlak danglamna tha lo vang niin, chutah mi hausate chuan an chaw khawlkhawmte chu to uchuak takin an chhiar lehnghal a. Hetih lai hian French lal Sun King an tih Louis XIV (September 5, 1638 – September 1, 1715) chuan a nulate nen infiamin hun an lo khawhral mai mai a! (Yuval Noah Harari, Homo Deus [A Brief History of Tomorrow],p.1-33). Lalramnghinglova’n,

“Retheite retheih chhan, hausate hausak chhan,
Dawn chiangin lung reng hi a awi mawlh lo” a tih kha min hriat chhuahtir a ni.

COVID-19-in kum 2020-’22 chhung teh meuh khawvel pum min tihbuai lai pawh khan nunna chan tam tak an awm a, hna neih loh avanga pawisa nei lo, mi khawngaihthlak tak tak an awm nual a nih kha. Khawvel mihringte hi hriin min ti buai fo tawh a, nunna tam tak pawh a suat nual tawh tih kan hria ang. Kum 1330 khan Asia-ah Black Death a leng tan a, he hri avang hian mihring maktaduai 75 atanga 200 vel bawrin nunna an chan a, kum 1530 march thla tir lamah chuan Mexico-ah Small pox lengin, ni 10 chhung lekin Cempollan chu thlanmualah a chang tih tih hman der a. Kum 1918-a leng tan Spanish Flu avangin kum khat pawh tling lovah maktaduai 50 atanga 100 vel an thi a nih kha. Indopui pakhatna (1914-1918) chhung khan mihring maktaduai 40 vel thi ang a ni a. Indopui pahnihna (1939-1945) lai khan mihring maktaduai 70 atanga 85 velin nunna an chan bawk.

Indona avanga thihna aiin hri avanga thihna hian mihring nunna a suat hnem hle tih a hriat theih a. Hri lengin khawvel a ti buai fo tawh a, tun hnaiah pawh kum 2002/3 khan SARS, kum 2005-ah Bird Flu, kum 2009/10-ah Swine Flu, kum 2014-ah Ebola te a lo leng tawh a nih kha (Homo Deus – 7-12). Vanneihthlak takin khawvel pum a tuam chhuak vek lo thin mai pawh a. Hri leng, leng zel lo tura damdawi lam thiamnain a ti tawp thin hi a lawmawm hle a, Pathian hnathawh a ni. AIDS natna hian khawvel pumpui min runin min ti buai hle a, kan ram Mizoram ngei pawh min ti buai hle a ni tih hretute vek kan ni ang. Cancer natna avanga sum leh pai a luang ral nasatzia leh a tuar tawh te’n an retheihpuizia sawi tur an nei nual hlawm ang. Mizoram Universal HealthCare Scheme (MUHCS) hian mipuite harsatna a su kiang tha tawk ang em. Nge nia Mizo mipuite rawkna scheme ni zawk ang? Tunlaia damdawi lam thiam (Daktawr)-te hian an mihringpuite hmangaihna avanga rawngbawlna rilru nge an put a, damlote dam lohna hmangin an sumdawng zawk. Hnathawktu chuan hlawh a nei tur a ni ngei a; mahse, tunlaia daktawrte hi an sum dawng lutuk ta lo maw. Hei hian damlo harsatna a belh chhah sakin retheite retheihna a belh chhahsak ang em?

Khuarel chhiatna avanga retheihna leh tam a awm thei bawk ang. Khuarel chhiatna hian mihring a suat fo va, March ni 28, 2025-a lirnghingin magnitude 7.7-7.9 a naa Myanmar leh a bul ramte a sawi khan Myanmar-ah mi 5352 an thi a, mi 11366 an hliam a, chin hriat loha awm pawh mi 538 an awm bawk; Thailand-ah chuan mi 103 an thi bawk a nih kha. Burma rama chenna in 120000 a chhia a, heng in chhe zinga 48834 chu a chim chhe hneh hle a. Sawrkar in pawh 1000 chuang a chim bawk. May, 2025-a World Bank-ina tar lan dan chan, Myanmar rama chhiatna hlutna chu US Dollar tluk-leh-ding-awn 11 vel a ni a, Myanmar GDP atanga zaa sawm pali (14%) a ni (Wikipedia). Hetiang harsatna karah hian ram dangte an che vat thin a, damdawi leh ei tur an thawn lut ruih ruih thin a, hriat a nuam viau. Chutih rual chuan harsatna tuar ram te’n an mamawh ang zawng zawng an dawng em tih erawh thu dang ni se. Khuarel chhiatna (mihring siam chawp pawh a ni tel thei tho mai thei) hian Mizoram pawh a tuam ve ta fo va. Leimin avangin nunna chan leh in chhia sawi tur a awm ta fo bawk. Tin, lemin hlauhawmna hmuna awmte’n an in leh lo kalsana an inthiar chhuah thu pawh kan hre ta fo bawk. Eng harsatna nge an tawh chhun zawm zel ang tih chhuta buaipuitu leh tanpuitu an nei ang em aw. Mizo kan vanneihna chu tanpui ngaite tanpuitu YMA kan nei hi a ni. Tin, sawkar paw’n a tih tur a tih thin thu kan hre tho bawk a. Tunlaia mi rethei leh harsate tanpuitu Zo Inspiration Foundation hnathawh hi a ropui ngawt mai. Chutih rual chuan heng tanpuinate hian kan dam chhung mamawh erawh a phuhru vek thin lo mai pawh a. Pink Floyd hla “On the turning away”-ah chuan:

“Hnuchhawn tawh lo turin,
Mi chak lo leh chau te atangin,
Hnu chhawn tawh lo turin,
Ngaihsaktu nei lo leh inkiltawihna thinlung neite atangin,
Engkim kan intawm tawhna khawvel chu,
Ding chunga thlir mai a tawk lo,
Suangtuahna khawvelah chauh em ni a thlen ang,
Hnuchhawn leh tawh lo turin” tiin, mi dang tanpui ngai tanpui lo va dinga thlir ringawt leh hawisan lek phei chu sual anga tar lan a ni a; kan thil neihte inpe tawn zawk tur kan nih thu tar lang a ni bawk. Rethei leh hausa kar dawh zawmna tur chu inhawisan lo va intanpui tawn bakah thil neih inpaizawn a ni. Bible pawhin, “Kan Pathian leh Pa mit hmuha sakhaw biak dan thianghlim leh sual tel lo chu hei hi a ni, fahrah leh hmeithaite an hrehawm laia kan leh, khawvel bawlhhlawh kai lova insiam thin hi” (Jakoba 1:27) a tih kha.

Indona pawh hian mihring nunna a suat nasat thin bakah, a damate pawh retheihna a la thlen tel tlat hian a ti rapthlak tel tlat a. India-in British awpbehna hnuaia tal chhuak tura zalenna a sual tan chu kum 1857 atangin a ni a, a tawpah August ni 15, 1947-ah zalenna a sual hlawhtling ta a nih kha. Hetih chhung hian India mi maktaduai 4 atanga nuai 5 vel bawr an thih a rinawm, he zalenna sualnain a ken tel tam (famine) avanga thihna nen chhiar telin. British mi pawh sing khat atanga sing hnih vel bawr an thih a rinawm bawk. Indona hian ken tel a nei nual a – raltlan, retheihna, tam (famine) niin nu nau leh tar te’n an tuar nasa thin hle a, pawngsual pawh a hluar duh hle bawk. India-in zalenna a sual chhung khan mi maktaduai chuangin in leh lo hlohin an thil hlute an chan a, raltlan pawh mi eng emaw zat awmin hei hian retheihna daih reih tak a keng tel nghe nghe. Kum 1943-a Bengal-a tam avangin mihring maktaduai 3 vel an thi lehnghal a ni awm a.

Mizoram pawh March ni 1, 1966 atanga June ni 30, 1986 thleng rambuai a ni a. He rambuai thlen chhan hi Dr. C. Lalawmpuia Vanchiau chuan, “rilru fim pawh pu hlei thei lova min bawl-tu politics nu lutuk vang kha a ni” (Tapchhak Theory Essay & Criticism – 40) a ti hmiah mai. Rambuai nghawng chhuah kha a rapthlak hle a, Rev. Zairema chuan, “Khaw khawm avang hian Mizo khaw nun pangngaia nun hlei theih a ni ta lo. Mahni khua kha chu an inhre chhuak vek a, thil inruksakte pawh a awm lo tih tur a ni thin. Khaw khawmnaah hi chuan an hmel hriat ngai lohte nen an va inhrawn ta a, hriat loh ta ruksak chu an pawiti vak lo. An rethei em a, eitur am hmuh apiang la lo thei lo dinhmunah an ding a ni…vawiina ei tur neih hram bak chu thui tak thil ngaihtuah theih pawh a ni lo” (I Ni Min Pek Hi – 365&366) a ti a. Dr. C.Lalawmpuia Vanchiau pawhin, “…Vai sipai leh Mizo sipai lam chu mipui lakah an inlal chhawk a ni ber. Vai sipai chimawm thu kan sawi rualin thilmak, pawmpui har tak pawmpui tul si a thleng ve tho a. Harsatna khur atang hian duhthlan tur a vang a, nun khawchhuah duh tan chuan a awm chhun thutchilh mai hi mihring zia a ni…Retheih leh harsat luatna chuan tun hmaa an la rilruk ngai loh thil a rawn tihtir ta a, nu leh nula thenkhatte chuan an thingphurhna leh an daikalnaah pawisa an chhar ta zauh zauh mai a. Kan hmeichhiate zingah sipai atta khawro leh dailuah ei bang hlawh tura inpumpek an lo awm a nih pawhin, an fanau-te leh an chhungkaw nunna chhanhim nan liau liau a ni ngei ang” (Tapchhak Theory Essay & Criticism – 39&40) tiin rambuai laia Mizo hmeichhiate thlavang a hauh hian, rambuai lai dinhmun leh rapthlak turzia a tar lang tha hle (Wikipedia-a a inziah dan chuan, Mizoram buai avang khan Mizo mi 95 an thi a, 35 an hliam bawk a, mi 558 man an ni bawk. Vai sipai 59 an thi ve bawk a, 126 an hliam a, chin hriat loha awm mi 23 an awm bawk angin a tar lang; mahse, hei ai hian thi an tam ang tih a rinawm, kum 20 lai rambuai a ni si a). K Hminga hla phuah ‘Zalenna’ tihah chuan:

“Zalen, zalen, zalenna kan zawng a,
Muanna thapin, thlamuanna kan um a,
Tharum, hemfung chawiin remthu kan sawi,
A tawp-ah chuan tu nge zalen”

“Zalen, zalen tuma kan beihna hian,
Ram leh ram hmelma kan inchan a,
Nu nau, fanau thisen hlu a luang a,
Zalenna chu hei hi em ni?”

“Zalen, zalen, zalen tuma,
Mihring leh mihring kan indo mai hi,
Hmangaihnaa min dina min thlirtu,
Kan siamtu hi lungawi ang maw?

Sakhua leh hnam, zalen nan kan bei a,
Sakhua leh hnama zalente kan thiat a,
Pathian tan chhanin kan ngaih dan a phir a,
Pialral thlen chu kan tum theuh si” a ti a. Bob Dylan-a paw’n, “Master of War” hnena:

“Mahse, thil pakhat ka hriat chu
Nangmah aiin naupang zawk mah ila
I thiltihte hi Isua’n a ngaidam ngai lo ang”
” (Masters of War) a tih nen pawh a inzul hle.

June ni 12, 2025-a Air India Flight 171 thlawhtheihna che sualah a chuang mi 242-ah mi pakhat chiah a dam khaw chhuah thu, thu thin thawng tak mai kan hriat lai velin Iran leh Israel indo thu kan hre chawpchilh leh nghal zat a. Terrorist te’n April 22, 2025-a pahalgam, Kashmir-ah mi 25 an kah hlum avangin India leh Pakistan pawh an indo va, tunah erawh boruak a daih hlauh zawk a! Ukraine leh Russia pawh February 2014 atang indo kha an la indo ta ngat ngat bawk a. Kan state thenawm Manipur leh Myanmar ramah pawh hun eng emaw chhung an ram chhunga cheng leh chengte an indo bawk a, a changin an thawm a ziau deuh va, a changin a rawn alh pawr leh hluai thin bawk. Middle East lamah ni se indona a thleng chamchi bawk a, reh lam aiin zual lam a pan zel zawk em mawni chu aw tih tur a ni hial nghe nghe. Tun hnai lawk pawh khan Nepal ram hruaitute’n an ram aia an pum puarna an ngaih pawimawh zawk avangin leh sawrkar thil an eiruk nasat avangin thalai lungawi lo (Generation Z) te’n buliding tam tak an hal chhia a, an ram hruaitute pawh kut an thlak hial a, nunna chan pawh an awm nual a nih kha. Heng indona leh tharum thawhna zawng zawngte hian nunna engzah tak suat tawh ang maw, in leh lo, thil hlu engzah tak tichhe tawh ang maw, heng indonate avang hian pawisa engzah tak luang ral tawh ang maw, in leh lo nei lo va, thlabar taka awm leh chhuanchham engzah tak awm bawk ang maw. Black Eyed Peas hla “Khawiah nge Hmangaihna (Where is the love)” tih kha rilruah a rawn lang a. John Lennon-a’ n,

“Ram bik awm tawh lohna chu han suangtuah teh,
Thil harsa a ni lo asin,
Inthahna leh thihna awm tawh lohna chu,
Sakhua pawh awm tawh lohna chu,
Mihring zawng zawngte mitthlaa hmuin,
Remna leh muanna nena nunhona chu,
Suangtuahna ramah ka cheng emaw i ti mai thei,
Mahse, keimah chauh ka ni bik lo asin,
Nakinah chuan min pawmpui ve ngei ka beisei,
Tichuan, khawvel chu pumkhat a la ni ang” a tihte kha suangtuahna mah ni se engtikah nge a thlen dik ang aw tih a awl mang e. Gun N’ Roses band-in “Civil War” tih hlaa,

” …For the love of God and our human rights
And all these things are swept aside (Chung khuanu hmangaihna leh mihring dikna, heng zawng zawng hi sirah hnawl a ni)” han tihte,

“That you can’t trust freedom when it’s not in your hands
When everybody’s fighting for their promised land and
I don’t need your civil war
It feeds the rich, while it buries the poor
You’re power-hungry, selling soldiers in a human grocery store (Zalenna chu i hnen a lo thlen hma loh chuan i pawm thei lo va, Mi zawng zawngin ram tiam hmu tura an beih lai hian, i khua leh tuite indona chu ka mamawh lo va, Mi hausa a chawm a, thlan mualah mi rethei a phum si,
Thuneihna zawngin i hmanhlel a, dawrah sipaite i hralh bawk a…)” tihte, Scorpion-in “Under The Same Sun” tih hlaa,

“‘Cause we all live under the same sun
We all walk under the same moon, yeah
Then why, why can’t we live as one? (Chung rurni hnuaiah riah run kan rem theuh va, Chung chhawrhthlapui hnuaiah pheilai kan vawr zaa, mahse, ngati nge hmiripa iang kan len theih loh)” a tihte, White Lion hla “When The Children Cry”-a,

“No more presidents
And all the wars will end
One united world
Under God (Ngurpui sirah hnawlin, dosi zawng zawng a kiang tawh ang, chung khuanu zara pumkhatna khuavel chu)” a tihte hian rilru a rawn luah thar leh a. Ozzy Osbourne-a’ n “Dreamer” tih hlaa “It would be nice if we could live as one, When will all this anger, hate and bigotry …Be gone? (Hmiripa iang lungrual ila khuavel a par mawi ang. Engtikah nge kawl ang hnim, ui leh kel ianga halna leh inngaihhlutna a kian ang )” a tih lo thlen hun turte thlir a awl hle bawk. Michael Jackson-a hla “Heal The World” hlaa hmangaihna hmanga khawvel din thar tura min fuihna hlate hian mittui a ko chhuak hial thei a nih hi:

“Heal the world
Make it a better place
For you and for me
And the entire human race
There are people dying
If you care enough for the living
Make a better place
For you and for me (Khuavel ti dam la, chenna nuam zawk siam ang che, nang leh kei atan, hringmi zawng zawng tan, hringmi te’n piallei an bel a, thil siam i dawn a nih chuan, chenna nuam siam la, nang leh kei atan)”

Hlim taka Siamtu faka inngeih dial diala chengho tur ni awm takte hi inhuaiin kan indo ta mai thin hi chu a pawi ngawt mai. Indonaa a tuar nasa ber chu mi rethei, naupang, tar chak lo leh hmeichhiate an ni fo lehnghal a, ka sawi tel lohte pawhin an tuar em em tho bawk. Van dum pawl mawi tak tur chu indona avanga mei khu zamin a luah khat zo ta thin a nih hi! Pink Floyd hla “Goodbye Blue Sky”-ah chuan:
“Look, Mummy. There’s an airplane up in the sky

Did, did, did, did you see the frightened ones?
Did, did, did, did you hear the falling bombs?
Did, did, did, did you ever wonder
Why we had to run for shelter
When the promise of a brave new world
Unfurled beneath a clear blue sky?

Did, did, did, did you see the frightened ones?
Did, did, did, did you hear the falling bombs?
The flames are all long gone
But the pain lingers on

Goodbye blue sky
Goodbye blue sky
Goodbye
Goodbye (Ka nu, en teh. Thangvana thlawhna khi. Hlau thlabara awmte saw i hmu em? Chhiatna nasa tak thlen thei bawm tla ri pawh chu? Meialh sang tak, bo leh ta te saw; mahse, natna erawh a cham reng a. Mangtha le, van dum pawl, mangtha leh van dum pawl, mangtha, mangtha )” a lo tih lawm lawm kha! Bob Dylan-a’n, “Master of War” hnena:

“And I hope that you die
And your death will come soon
I’ll follow your casket
By the pale afternoon
And I’ll watch while you’re lowered
Down to your deathbed
And I’ll stand over your grave
‘Til I’m sure that you’re dead (Fam dairial i chan ka beisei a, fam i chan hun pawh a hnai ta, i kuang ka zui ang a, chu chawhnu ngui ruaiah chuan, sal ianga i hniam chu ka chuan ang a, i zalna lai khum thlengin, i thlan thim chungah ka ngir ang a, fam i chang ngei em tih ka chian hma loh zawng)” (Masters of War) a tih lo thlen hun tur chu rinnain i thlir zel phawt mai teh ang aw. Mahse, Bible atang hi chuan, Isua Krista lo kal dawn hnaiah indona leh buaina a thleng zual zel dawn niin a inziak thung. Isua kiangah erawh indona, retheihna, natna leh thihna te chu a bo tawh thung ang.

A chang chuan thleng tura kan duh miah loh hi, min nawrtute hmalak zel danin a nghawng chhuah indona, tharum thawhna a awm ve thei a. Entirnan, July 26, 2021 chawhma khan Mizoram chhunga Vairengte daiah Assam Police thahnem tak an rawn lut a, Vairengte Auto-Rickshaw stand-a Mizoram sawrkarin Police duty post a sak chu hnehchhuhin an bei a. Tlaiah silai hial puakin Assam leh Mizoram chu an inkap ta nge nge a. Assam Police paruk an thi a, Mizo pakhat a hliam bawk. Hamlet-a’n “An duh a, an zawng a, an chova, an el a, an rim a, an rim thlu ta a, an phu ve rengah ka ngai mai a ni” a tih ang mai khan, Mizoram chhung pawh zah lo, kan ram chhung ngeiah buaina rawn siam ngam chu engvangin nge kan beih let loh tehlul ang ni. An cho chhuah buaina avanga Assam lamin mi paruk hial nunna hlu tak an chan kha a pawi takzet a ni.

Kenny Rogers-i’n mawi taka a sak “Coward of the county” hlaa :

“Ka pa, i lo tih tawh ang ti ve lo turin, ka intiam a,
Buaina pumpelh turin ka theih thawp chhuahin ka bei bawk,
Ka chak loh vangah tunah hian khawngaihin ngai suh ang che,
Min tinatute chunga tharum thawh loh ka tum ta bik lo,
Ka pa, i hriat thiam ka beisei,
A chang hi chuan mipa anga kan beih let a ngaih chang a awm thin a nia” a tihte kha min hriat chhuahtir a. William Shakespeare-a paw’n, “Min chhun chuan, kan thisen a chhuak lo vang em ni? Min dek chuan kan nui lo vang em ni? Tur-a min hrai chuan kan thi lo vang em ni? kan pawi in khawih chuan phuba kan la ngei dawn lo ang em ni? (“If you prick us, do we not bleed? if you tickle us, do we not laugh? if you poison us, do we not die? and if you wrong us, shall we not revenge?) (The Merchant of Venice, Act III, scene I)” tia Shylock a lo sawitir ang khan, phuba kan lâk ve a ngaih hun a awm thin hi a ni buaina ni bawk chu ni! Thinrimna leh phuba lak duhna rilru leh thinlung hi rilru rethei (Bible-a rilru rethei a tih ni lovin) a ni thei ang. Mahse, indona ai chuan inremna chu a tha zawk si a.

Pink Floyd hlaah chuan, “Us and them, and after all we’re only ordinary men (keimahni leh anmahni chu, a tawpah chuan mi pangngai ve mai kan ni a)” tih a awm a. Mizoram Chief Minister lo ni tawh CH. Chhunga, Laldenga, Thenphunga Sailo te mual an liam tawh a. CM lo ni tawh Lalthanhawla pawh tunah chuan mi pangngai (ordinary man) ve mai a ni. Tuna Chief Minister ni mek Lalduhoma pawh hi nakinah chuan mi pangngai a la ni veleh ang. Sawrkar hna sang tak tak chelh tawhte pawh an pension/retired tawh hnuah chuan mi pangngai bawk an ni leh ang. Tuna sawrkar hna sang chelh mekte pawh mi pangngai an nih hun a la thleng dâwn. Tuna ropui mêk leh thiltitheitu ni mekte hi nakinah chuan mi pangngai (ordinary man) an la ni dâwn, chutih huna chuan an ropui vanglaia an awm dan ang ngawta awm reng a rem tawh lo vang. Hmuh hreh leh rilru inthiam lohna neiin hun kan hman a hlauhawm avangin tuna kan hun hman mekah hian Lal Hezekia’n, “Ka nunna thawhpikna avang khan ka dam chhung kum zawng zawngah chuan ka kal dem dem tawh ang” (Isaia 38:15 [Mizo {Lushai} – {O.V} Re-edited’17]) a tih kha a pawimawh khawp ang. He laia “ka kal dem dem tawh ang” a tih hi a tawng bul lam (Hebrai tawng)-ah chuan “ed-dad-deh” tih niin “dadah”(Verb) tih atanga lo kal”zawi muanga che, dam taka luang emaw tawlh emaw, Zaidam leh ngilnei bakah dim dam thlapa kal” tiin a letlin theih ang, “Pathian tiha, a duh loh zawng ka ti palh ang tih hlau tak chunga, fimkhur taka kal dem dem” (MIzo Thuthung Hlui Hrilhfiahna, Vo. 4, Second Edition-2021, p.96) sawina a ni. Sap tawng Bible-ah pawh, “Walk Carefully” (NKJV), “Walk Slowly” (ESV), “Walk Humbly” (NIV), “Go Softly” (KJV), “Walk Quitely” (NASB), “Wander Aimlessly” (AMP) tia dah a ni a. NKJV leh dan hian rilru a hneh zual deuh a, he kan zin kawng kan zawh mekah hian fimkhur taka kal a pawimawh tih kan hriat a tha ang. Nakinah “ordinary man” kan ni leh vek dâwn si a. “Ordinary man” kan nihna tak tak tur chu thihna a ni ang.

Eng pawh ni se, mihringte siam chawp retheihna leh tam a awm thei ang. Politics chhe mi avangin Politician thenkhatte’n mipuite retheih leh ei tur nei lova an awm an phal thei a, pawn lam lan danah erawh chuan rethei khai chhuak tur awm ang deuhin an awm thei bawk ang a. Mipuite din chhuah hlau hliah hliahin an awm thei bawk mai thei; an tum erawh mipuite hero nih a ni lek fang mai thei bawk. Yuval Noah Harari-a phei chuan, “Khuarel chhiatna avanga tam a awm tawh lo va; Politics vanga tam chauh a awm tawh. Syria, Sudan emaw Somalia emawa tam avanga an thi a nih chuan Politician-te’n thleng tura an duh vang a ni ang…ram leh ram inthlun zawma tlawmngai pawlte pawhin mi retheite dam khaw chhuahna turin nitin ei tur an pe thin a; mahse, retheihna atanga chhan chhuak tur ni lovin” a ti hmiah mai. Bible chuan, “Ram bialah rethei hnehchhiahna te, pawngneknain rorelna leh diknate a tibo a ni tih i hmuh pawhin mak ti suh; hotu sang chu a sang lehzualin a mit a sir ru reng si a, anni aia sang lehzualte pawh an awm zel a ni” (Thuhriltu 5:8) tiin, beidawng au aw ni hiala ngaih tur thu kan hmu a. Yuval Noah Harari vekin, “Mihringte hian an thil neihah lungawina an hmu har hle a. Mihring rilruin hlawhtlina a hmuh dan tlangpui pawh lungawina ni lovin, thil tam zawk neih belh zel duhna a ni. Mihring hian thil tha zawk, lian zawk, tui zawk a zawng reng thin.” (Homo Deus ‘A brief History of Tomorrow’, 2016, p.5, 23) a ti.

Chaw tlakchhamna hian mihring hriselna a khawih chhe nasa em em thin a. Ram hausate pawhin chaw tha leh chaw kham khawp an ei loh (malnutritution) avangin an life expectancy pawh a hniam phah thin a. Entirnan, French rama mihring maktaduai 6 (zaa sawm/10%) chuan ei tur tlakchham hlauhna avangin an thlamuang lo a ni awm e. Mahse, tunah chuan ei tur tlakchham aiin ei tam lutuk a hlauhawm tawh zawk niin alang a; kum 2010 khan tam leh chaw tha leh chaw kham khawp ei loh avangin mi maktaduai 1 vel an thih laiin thau lutuk (obesity) avangin mi maktaduai 3 an thi a. Kum 2014-ah khan mi tluklehdingawn 2.1 chu rih lutuk (overweight) avangin an buai a, chutih laiin mi maktaduai 850-te chu chaw tha leh chaw kham khawm an ei loh avangin an buai thung. Yuval Noah Harari chuan, “Kum 2012 khan khawvel pumah mihring maktaduai 56 an thi a, chung zinga 620000-te chu tharum thawh vanga thi an ni (Indona avangin mi 120000 an thi a, dan bawhchhiatna avangin mi 500000 an thi bawk). Nuai riat (800000)-te chu mahni inti hlum an ni a, maktaduai 1.5-te chu zun thlum avangin an thi bawk. Tunah chuan chini hi silai zen aiin a hlauhawm zawk” (Homo Deus – 4, 6 & 17) a ti.

Hausakna pawh hi kan hman thiam loh chuan kan chhiatpui thei a ni ang. Hausaknain a ken tel awm awl leh ei tui hi mihring tan a tha leh miah lo va. Tin, hausaknain a keng tel tho nia lang chapona hian min ti chhe thei viau bawk; mi retheite pawh an chapo thei tho nachungin. Bible-ah chuan, “Pachhiatna emaw, neihnunna emaw mi pe suh la, ka tana mamawh chawin mi chawm rawh; chuti lo chuan, ka tlai puar ang a, ka phat ang che, ‘Lalpa chu tu nge ni?’ ka ti dah ang e; A nih loh vek leh ka lo rethei ang a, ruk ka ru ang a, ka Pathian hming ka tihliau dah ang e” (Thuf.30:8&9) tih a awm hian retheihna leh hausaknain nghawng tha lo ve ve a neih theih thu kan hmu thei a. Mahse, tirhkoh Paula kha chuan, “Ka tlakchham thu sawi zawng ka ni lo ve; kei zawng eng ang pawhin awm mah ila lungawi zel ka ching tawh tawh si a. Tlawm taka awm dan ka thiam a, hausaa awm dan pawh ka thiam bawk a; thil tinrengah leh thil zawng zawngah tlai leh riltama awm dan, hausa leh tlachhama awm dan thuruk chu ka hre chhuak tawh. Mi tichaktuah chuan engkim ka ti thei a ni” (Philippi 4:11-13) a ti thung.

K Hminga’n “Hausakna leh ropuina te pawh hi a tehtu a zir a ni” a lo tih angin hausakna leh ropuina kan tih pawh hi a tehtu mihring a zirin a inang lo thei hle dawn a lo ni. Yuval Noah Harari-a chuan “Tunlai chuan hausakna bulpui chu hriatna (Knowledge) a ni. Indona hmanga oil awmna hmunte i hnehchhuh theih a nih pawhin hriatna (Knowledge) chu i nei ringawt thei lo vang” (Homo Deus ‘A brief History of Tomorrow’, 2016, p.17) a ti a. Mahse, Alvin Toffler-a’n, “Kum za bi 21-naa lehkha thiam lote chu ziak leh chhiar thiam lo an ni dawn lo va, zir thei lo, mawl leh zir nawn duh lote an ni thung ang” a ti. APJ Abdul Kalam-a chuan”Ina library neih hi hausakna ropui tak a ni” (Learning How to Fly., 2016, p. 113) tiin a sawi bawk. “Haleluiah ka hausakna chu Lalpaah a ni” tiin Rev. H.P Runremthang pawhin a lo sawi ve bawk a nih kha. Karl Marx-a chuan, “Chhim tawpa hausakna khawlkhawm chu hmar tawpa lungngaihna leh manganna, thawhrim lutukna avanga taksa leh rilru chauhna, saltanna, mawlna, khawngaihna tlakchhamna leh rilru tih chhiatna te chhekkhawmna a ni” (Capital,p.709) a ti a. Richard A. Easterlin-a pawhin, “Kawng engkima sum leh pai lak luhna thang zel hian hlimna a ti pung chuang miah lo” (“Does Economic Growth Improve the Human Lots?” in Nations and Households in Economics Growth, p.86) a lo ti asin. Marshall Sahlins-a chuan, “Hmasang khawvel mi hmasa ber berte khan hausakna thil an nei pachhe hle nachungin an rethei miah lo…Retheihna chu thil hlu bungrua neih tlem a ni lo va, chutiangin thlen tumna leh chumi thleng tura beihna inkarah lah a ni hek lo; a khaikhawm nan chuan mihring leh mihring inkara inlaichinna a ni” (Stone Age Economics, p.37) a ti bawk. Og Mandino pawhin, “Ka fapa hausakna chakin buai duh suh, hausakna tak tak chu pawisa bawmah ni lovin thinlungah a ni zawk” a ti a. James Clear-a chuan, “Hausakna tak tak chu zalenna hi a ni” a ti ve thung. Theologian Gustavo Gutierrez-a chuan ringtute hmer tel zawngin, “Mi rethei chu rei tak mi rethei a ni chuan, kohhran chu chanchinthain dik takin a la thlak danglam lo tihna a ni” (A Theology of Liberation: History, Politics, and Salvation, p.29) a ti mai bawk.

APJ Abdul Kalama-a kha hausakna sum leh pai leh, lei ro hlute hian a ti buai pha ve hauh lo niin alang a. Pawn lam lan mawina thil leh khawvel thila ropuina leh nihna sang te’n a chim buai pha hek lo a ni ang, “Mawina chu hmelah a awm lo va, thinlungah a awm zawk” a ti mai a. Hmeichhe mawina pawhin a ti buai pha lo a ni ang, nupui nei lovin a leng tar a. A zir Science a ngai hlu a, mi dang tana mi tangkai nih chu a ngai ropui a, ram hmasawnna chu a vei lian ber a ni bawk, India mipuite’n “People’s President (Mipuite President)” tiin an koh hial a. Mother Teresa-i pawh kha a pawn lam lan danah chuan a rethei hle angin kan hmu mai thei; mahse, a thinlung a hausa a, hmangaihna, khawngaihna leh ngilneihna a sem chhuah zawng zawngte kha a ropui ngawt mai. Retheihna thlir dan tur Dr. R.L Thanmawia’n a sawi “Retheihna hi hmelma tihbaiawm tak angin kan thlir thin, mahse, kan retheihna leh harsatnate hi Pathian hnena lawmthu kan sawina tur a ni zawk. Zirlaite tana hlawhtlinna rahbi tha ber ni a ka hriat thin chu ‘Retheihna’ hi a ni. Ka tan chhan pawh a mawl khawp mai. Retheihna hian rual elna min neihtir a, rual elna chuan tumruhna min neihtir a, tumruhna chuan rim taka thawk thei turin min chher a, thawhrimna chuan vanneihna kawngka a sau hawng nge nge thin a ni” a tih hi a pawimawh hle mai. Chuvang chuan, kan retheihna hi hausaknaah chantir turin ke i pen tan ang u hmiang. Mahse, sum leh pai leh thil hlu nei lamah chauh ni lovin hmangaihna, khawngaihna, ngilneihna leh thil phalna thlenga hausa tur pawhin Pathian i hnaih ang u aw.

Leave a Reply

error: Content is protected !!