Hma lam pan tura nawr kaltute

  • Zoliansanga Tlau

“I thiltihin mi dang a tih phura, ruahmanna thar a neiha, hmalam pan zel tura beiseina thar a pek phah chuan hruiatu i ni tihna a ni” – John Quincy Adams

Mahatma Gandhi (October 2, 1869 – January 30, 1948) kan hriat lârna, a thuvawn pawimawh tak tak: non-violence, Satyagrah leh a dangte kha khawvel hmuh leh hriat tura a lo chhuah theih nachhan chu, amah (Gandhi) nawr kala nawr chetute an lo awm vang a lo ni a. Sakhaw hrang hrang : Hinduism, Islam, Christianity, Jainism and Buddhism te khan a ngaihtuahna an kaihhruai nasa hle a. A bikin Jainism leh Buddhism-in an zirtir Ahimsa an tih, intihnat lohna, tharum thawh lohna, nunna nei reng reng tih nat lohna te khan a rilru a khawih na hle. Kristian lehkhabu pawimawh Bible pawh a ngaina hle a. A bikin Thuthlung Thar hi a ngaina zual hle a. Tlâng chunga Isua thusawi phei kha chuan a rilru ti tuiin, a thuin a hîp hneh hle a ni awm e. He’ng bakah hian, Leo Tolstoy, Russian writer ropui lehkhabu ziah ‘The Kingdom Of God Is Within us’ tih te, kum zabi 19-na lai a lehkhabu ziaktu ropui leh critic John Ruskin-a ziah ‘Unto The Last’ tih te khan a rilru leh thinlung a hneh em em bawk a. Ruskin-a lehkhabu ziah phei hi chu Gujarati tawngin a letling hial nghe nghe. American writer, poet leh philosopher Henry David Thoreau-a essay ‘Civil Disobedience’ pawh khân nasa takin a thinlung a khawih bawk. Mi ropui tak tak amah influence-tu dang te chu: Socrates, Thomas Carlyle, Ralp Waldo Emerson, George Bernard Shaw te an ni.

Mahatma Gandhi hnathawh leh thiltih ropui tak takte chuan mi ropui tak takte a hneh leh chhawng a, chu’ng zingah chuan: US President lo ni tawh Barrak Obama, Aung San Suu Kyi, Nelson Mandela, Dalai Lama, John Lennon, Martin Luther King Jr., Albert Einstein, Steve Jobs, Rabindranath Tagore te an ni nawk mai. Vanduaithlak takin tharum thawh duh lo, tharum thawh duh lohna vahvaih puitu, Gandhi-a chu Nathuram Godse-an kum 1948, January ni 30 khan a kap hlum a, a pawi hle! Gandhi-a nun atanga kan hmuh theih thil pawimawh tak mai chu – mi dang te’n keimahniah huhang an nei thei ang chiahin keini paw’n midangteah huhang kan nei thin a ni tih a ni.

Sir Isaac Newton-a (1642-1727) kha fahrah takin a seilian a; a pian hma thla thumah a pa’n a boralsan a, kum thum mi lek a nihin a nu’n pasal dang a nei bawk a, a pi nen an cheng dun ta a. A hnuah a nu thianu te inah awm lehin, a pa hrawn a thih hnuah a nu nen an chengho leh ta a ni awm e. Kum 12 atanga kum 17 a nih thlengin King’s School, Grantham, England-ah a kal a, tichuan, June 1661 khan Trinity College (Univeristy of Cambridge)-ah a lut a, March 30, 1665 khan BA a pass a, kum 1668-ah MA a pass leh bawk. Kum 1665 khan hri chhia (Great Plague) a len avangin an college pawh khar a ni a, kum 1667-ah a lut leh thei chauh a ni. He College-a a kal lai hian Aristotle, Rene Descartes, Galileo Galilei, Thomas Street, Robert Hooke-a te kut chhuak a chhiar nasa thin hle.

Newton-a chu January 1, 1672 khan Fellow of the Royal Society (FRS)-ah thlan a ni a, hetih lai hian kum 29 chauh a ni nghe nghe. February 6, 1672 khan eng chungchang a zirna (A new Theory about Light and Colours) chu Royal Society hnenah thawnin a sawi fiah a – rawng var (white light)-ah hian rawng chi sarih (VIBGYOR) a awm a, Prism hmanga thliar hran leh lak khawm theih a nih thu bakah eng chu Particle (corpuscular) a nih thu a ni. Mahse, sawiseltu Scientist zingah pawh a nei nual : Robert Hooke (Cell hmuchhuaktu), Christian Huygens, John Flamsteed, Gottfried Wilhelm Leibniz te an ni a. Robert Hooke-a phei chuan a bei na zual a. Ani chuan, Newton-a thil hmuh chhuah hi a lehkhabu ‘Micrographia’ kum 1665-a a tih chhuah atanga he ngaih dan hi nei niin a ngai hial a.Newton-a chuan vantlang hriata inbeih chu tha a ti lo va, tin, inhmuhsitnaah a ngai bawk. Tichuan, Royal Society ziaktu (Secretary) Henry Oldenbury-a hnenah “He inhnialna hi ka kham tak zet a ni” tiin lehkha a thawn a,tin, Royal Society-ah a ngaih dan (idea) pawh a thawn tawh loh tur thu a hrilh hial nghe nghe; kum nga (5) chhung chu Royal Society hnenah engmah a thawn ta lo reng bawk a ni. Hetiang a nih avang hian a thil hmuh chhuah dang chu khawvel hriatah a tlangzarh duh lo/ngam lo a ni. Kum 1684 khan vansanglam zir mi Edmund Halley-a (Halley’s Comet, kum 76 dana lang thin hming put chhan) chuan inhiptawnna (Gavitation) chungchangah leh Planet-te chet vel dan chungchangah rawn a duh avangin a va tlawh a. Newton-a chuan Planet-te chuan bial sawla an chet thu leh ni leh planet-te inhip tawnna (Inverse-square law of attraction) avanga thleng a nih tih Mathematic hmanga chawk chhuakin a lo hmu chhuak diam tawh a ni tih a hriatin mak a ti hle. Halley-a chuan Newton-a thinlung ngui leh insitna chu nawr kianga fuih phurin, lehkhaba chhuah turin a hrilh a, tichuan, July 5, 1987 khan ‘Philosophiae Naturalis Principia Mathematica’, ‘Principia’ tia an sawi mai thin bawk chu tih chu, a tanpuina azarah a chhuah ta a. Halley-a hian a senso zawng zawng a tumsak nghe nghe a ni. Principia bu chhuah a nih hnuah pawh Robert Hooke-a’n Newton-a chu a la bei chhunzawm zel a, a leh lamah Robert Hooke-a thlir dan pawh hi a awm ve tho na lai chu Newton-a thil hmuh chhuahho thenkhat kha Robert-a’n a thua a lo sawi a ni hlawm ve nawk a; mahse, Newton-a’n Mathematics hmangin a fin fiah thung a ni. Hei vang hian ni maw, Robert Hooke-a hnena February 1675-a a lehkha thawn-ah chuan, “Ka lo hmu thui deuh a nih chuan, mi ropuite kokiah ka chuan vang a ni ang (If i have seen further, it is by standing on the shoulders of giants)” tih a sawi. Robert Hooke-a kum 1703 March thla-a a boral hnu thla rei loteah Royal Society President atan thlan a ni a, tichuan a kum leh 1704 February-ah Optiks tih lehkhabu a ti chhuak a, a hnuah lehkhabu dang pawh a la ti chhuak leh bawk. Principia lehkhabu hian Enlightenment vaw alhtu – Voltaire, Kant leh Locke-a te ngaihtuahna pawh a kaihruai hle a ni. Principia lehkhabu ziaktu Newton-a pawimawh tluk zeta pawimawh emaw a ai pawha pawimawh zawk emaw pawh a tih theih hial ang – Edmund Halley-a hnathawh hi hriat hmaih chi a ni lo.

Edmund Halley-a’n Newton-a fuiha lehkhabu ropui tak ‘Principia’ chu khawvelin a hriat theih phah hian, Barnaba (Son of encouragement- NKJV, [Tirh.4:36]) kha min hriat chhuahtir a. Ani avang khan tirhkoh Paula kha Paula a nih theih phah a, chutiangin Marka pawh Marka nih theih phahin, Marka zama hlau thin phei chu Thuthlung Thara chanchin tha bu ziaktute zingah a tel thei hial a nih kha. Dynamite hmuchhuaktu Alfred Nobel-ah pawh kha a u thi chu amah zawk thi emaw tia chanchinbu pakhatin ngaiin “Thihna hmanga sumdawngtu chu a thi ta (The merchant of death is death)” tih thu inziak chu, Alfred Nobel-a’n a chhiar chuan a hausakna chu thil tha tih nana hman a duh ta a, tichuan, a thih hnuah pawh Nobel Prize hmangin kan hre zui ta zel a nih hi. Albert Einstein-a pawh khan kum 1905-a Special Theory of Relativity chungchang a ziahna lehkhaah chuan, “Ka thianpa Michele Besso chhungah leiba ka nei, sawihona hlu tak tak min neihpui thin avangin” a ti. Michael Faraday kan hriat theihna bul pawh Humphry Davy-a a ni. Ama’n, “Ka thil hmuh chhuah ropui ber chu Michael Faraday-a a ni” a ti. Hellen Keller-i pawhin, “Ka nuna ni pawimawh ber ka hriat reng chu, kan zirtirtute zing Anne Sullivan-i ka nuna a lo luh ni kha a ni” a ti bawk. APJ Abdul Kalama nihtirtu mi pawimawhte chu a nu leh pa, a chhung leh khatte an nih bakah Dr. Vikram Sarabhai kha a ni asin.

Mi dangte beng hniam a, than ti thutu ni lo va, mi dangte beiseina siamsaktu leh an hma ngaia, hmalam pan zel tura nawr kaltu nih a hi a va ropui em.

Leave a Reply

error: Content is protected !!