- Zoliansanga Tlau
Mizo hla phuah thiam C. Durthanga a hla phuah ‘Khuangchawi thla’ tihah chuan (A kut ziak hla bu-ah a phuah kum a tar lang lo):
“Lêng zawngte hlimna ber Khuangchawi thla hi,
Pi leh pu vanglai paw’n sawi nuam an ti,
Chung turni khua tlaiin thlang khawla’n a liam,
Chhawrthlapui eng mawia’n khûang a rawn chawi e.
Chutin zaleng zawngte a êng mâwi lawmin,
Mahni chhailai di rûn hlimte’n an kai a,
Chhawrhthla arkai pâr tlan hlimte’n zâi an vawr,
Lêngi hlim nui ri nen lêng dang an ngai lo.
Thangvan sâng lah mawi chuang thlîr ninawm loh,
Sîrva lêng rual zawng paw’n a sir an bêl a,
Vanrâng chhûm lah sira’n an her lîam zel a,
Thlir ninawm loh thlangvan khua in mawi ngei e.
Mahse, khuanu lêng ruat dan rual si loh,
Thlang khuan dimin kawlrawn an liam zo ta,
Ngaiin au mah ila kîr zai an rêl lo,
Thangvan mawina zawng pawh puan ang a chul zo ta” tiin hla mawi leh lunglen thlak tak mai a lo phuah a.
Hman lai Mizo “mi neinungte chuan hemi thla hian hian khuang an chawi thin a. Lo lam hna an zo tawhin favang awllen lai hun a ni a. Boruak nawn lai tak leh mi tin hlim lai hun a nih avangin hemi thla hian khuang an chawi thin” (James Dokhuma, Tawng Un Hrilhfiahna, p.624) a ni. Sa leh khua biak nan – Sakung hmangin vawkpa an talh a; Sedawi chhunin a zui a; Zan khuan emaw, mitthi rawp lam emawin a zui leh a, tichuan, khuang an chawi thin a ni. Mahse, sedawi chhuna tlip leh a ngai a. Khuang vawi hnih chawi thei chu zawhzazo a lo ni ta thin bawk (Lalthangfala Sailo, “Mizo Culture Inherliam ta chu”, Sutpui, 2014, p.59) Tin, khuangchawipa chu zawhzazo a nih bakah in lama thangchhuah a ni ta bawk a ni. Khuangchawi tur meuh chuan hna a hautak hle a, zu ngan bel 100 dawn lai inrin a ngai a (B. Lalthangliana chuan a tlem berah zu ngan 40 lai neih a tul a ti [Mizo Chanchin, p.413]), ran pawh sechal pahnih, sepui pakhat leh vawkpa pahnih talh a ngai bawk. Sedawi chhuna an tih ang zawng zawng te, sumdeng zu te, mual buh te, buh thai te tih vek tur a ni a. Sekhuang an chhuna an thil tih zawng zawng, mitthi rawp lam tih loh chu an ti kim leh vek tur a ni bawk (Rev. Zairema, Pi Pute Biak Hi, 2009, p.54). Khuangchawi theite chu khawtlangin a ngaisangin a dahsanga, chawimawi an hlawh hle. Khuangchawite chuan tukverh hawngin bahzar an siam thei a, chutiangin, leihkapui an dawh thei a, diar tial an khim thei a, thangchhuah puan tial an sin thei bawk. An thih hnuah pawh pialralah faisa ringin zu leh sa nen hlim tak leh engthawl takin an awm thin niin kan pi leh pute khan an ngai a ni (Sutpui – 59).
“Sedawi chhun atanga khuangchawi thlengin, nula leh tlangval tan chawngchen zan a awm a (Sutpui – 59).” Chawngchen hi ‘chawng’ emaw ‘chawngfang’ emaw tia sawi pawh an awm. A hun chhung chu a urlawk leh a tiah ni nen ni ruk lai a awh a, chu tih rual chuan, tihpui ni tak erawh ni li a awh thung. A ni khatna chu ‘In chhe siam ni’ tih a ni a, ngamtlak deuh sawm khawmin chawngpa in chhe lai an thawm tha a, a bante an thlawp a, thawmmawlin an do tha thin a, hnathawkho chu chawng zilh zu an tulh reng thin bawk. Tin, chawng sa leh chaw chhun nan thing an phur thin bawk a, he mi zan hi ‘thingfar zan’ an ti a, nula leh tangvalte chu an tlaivar thin. He mi zan hian an khaw tlangval huaisen hnenah ‘Huai no’ (‘No pui’ an tih bawk)’ chu an hlan thin bawk. A ni hnihna chu ‘Zupui ni’/ ‘Pu zui ni’ an ti a, zingah vawkpui an talh a, ‘Mual buh’ atan an hmang a, vawk pahnih dang an talh leh a, pakhat chu chhungkaw sakhaw biak nan a ni a, pakhat chu khawtlang tan a ni. Zan lamah nula leh tlangval te’n chawng an chen leh bawk. A ni thumna chu, ‘zu thing ni’/’sa ruh kawl cheuh ni’ an ti a, hemi ni hian chawngpain leikaah buh a thai a, chu chu thingnawifawm naupang leh rethei deuhte chuan an lo dawh thin. Hei hian chawngpa hausakzia a entir a ni. A ni lina chu, ‘chawn do ni’/’rual ni’ an ti a, tufa, sa kut sa ke laho, thian sabenghoin an ina an siam chawhmeh chi hrang hrang la khawmin ruai an theh thin a ni. A ni ngana chu, ‘tual phiah ni’ an ti a, chawngpa in leh a vel an ti fai a. Zu inhovin, ruai an theh leh thin bawk. Khaw thenkhatah chuan ni li ni-ah a tiak thin. Heng hlen chhuak thei chawngnu leh chawngpa chu mi naran chunga mi an ni ta a, khum mawngah chhuar an siam thei a, lukapui an dawh thei a, dawino chhui an ti thei bawk (B. Lalthangliana, Mizo Chanchin, Third Edition – 2023, p.414-417; Rev. Zairema, Pi Pute Biak Hi – 41).
Thingfar zan hi han luh chilh deuh ta ila. Rev. Zairama’n, “Far fim an chhit thin avangin thingfar an ti a ni awm e” a ti a. Hemi zan hian chawngpain zu ngan sarih a thehin a farnu upa berin zu ngan ruk a thawh a, he zu hi sumdeng zu tih a ni a, an zinga tlawmngai ber hnenah nopui an tih seki kheh var chhuak deuh pup hmangin an in hmasak ber tir thin. Chawngpa in chhuatah chuan nula leh tlangvalte chu an thu tlar put a. Val upain tlangval kapkalaka nula thurin a rem a, tichuan, khuang khat dalh dalha bengin hlim takin an zai thin a ni. Tlangval kapkalaka nula thute chu ‘chawi’ an ti a, an ngai an ti bawk. A khat tawkin val upain ‘Har a so ve’ a ti a, tichuan tlangvalhovin an thutna an sawn kual sang sang thin a ni. An ngaihzawngte bula thut hlan an nghakhlel hle thin. Tlangval ninhlei deuhvin a nula chawi chu lo khuaikhem deuh se la, nulain a sawisel chuan, an inkarah khuang an thlaka an eu dur dur thin; tlangval tan hei aia zahthlak leh mualphothlak a awm lo hial ang (Mizo chanchin – 413-417; Pi Pute Biak Hi – 40-42).
Pipute atanga Mizoin thih hnu awm dan a hriat dan chuan, mi a thih hian a luruha a lu dip atangin a thla a rawn chhuak a, tungchaw a zui chho va, khanchhuk a zawh thla a, liang zawh lehin tichuan kawmchar lamah a chhuak thin a, tichuan, Rih dil a han tlawh a, lo kir lehin an in bul velah thla thum a awm thin a. Hetiang a nih avangin hian an chhungte’n thlai an chhiah thin. An chaw einaah pawh an thutna tur an siam thin bawk. An thih atanga thla thum velah an chhungte’n ‘Thi thin’ an hmang a. He mi hnu hian Rih dil lam panin a kal leh a, thlanpial thlengin hring lang tlang a thleng a, hawilo par tawnin, lungloh tui a in a, mi nung ram a ngaihna leh a lunglenna zawng zawngte chu a bo ta vek a. Tichuan, kal zelin pialral kawtchhuah zingvanzawl a thleng a, hei hi Pawla khawt a ni a. Pawla hian sairawkherh lianpui leh saihlum artui tiat kengin chuta lo kalte chu a lo sai thin a, a perhna thaw khat a ni ang, a perhna lai chu kum thum lai a ngawt thei hial a. Amaherawhchu, hlamzuiha thite chu a sai ve ngam lo va. Tin, nula ngai te, nula thianghlim te, thangchhuah te a sai ve ngai lo bawk. In lama thangchhuah leh ram lama thangchhuah te chu Pial lui kanin Pialralah faisa ringin an cheng thin a ni (Mizo Chanchin – 400-402; Pi Pute Biak Hi – 133-138). Laltanpuia Tochhawng hla phuah hmasak ber, kum 1979 kuma a phuah ‘Pialral Ram Mawi’ tihah pawh,
“Hawilo par tawna lungloh tui dawnin,
Lei hringnun reng hi dawn zai rel lovin;
Then hnu lungduh zawngte nen chuan,
Awi maw kan intawk khawm leh ang.
Engtin min ngai maw ka lenrual zawngte’n,
Hawilo par tawna lungloh tui dawn chu;
In nghakhlel ve maw ka lenrual zawngte’n,
Aw, ka nghakhlel em mai kei zawng” (Eddy Zosangliana Colney, Lallianmawia Pachuau [1963-1987] Revised & Enlarged -2020, p.99, 320) tih a awm kha.
Pawla sai ngai lohte zingah ‘tlangval nula ngai’ tih a tel a. Heta ‘ngai’ a tih hi Rev. Zairema leh B. Lalthangliana te chuan chawngchen zana tlangvalin nula a ngaih (chawi) kha niin an sawi a. B. Lalthangliana chuan, “Tunlaia kan hman dan hmeichhiat mipatna inhman tawn hi a kawk hauh lo va. Hawihawm lo deuha nula lo khuaikhem ruk pawh khap tlat a ni zawk. Tlangval kapkalak kara nula thu chu ‘ngai’ an tih chu a ni” (p.415) a ti. Zahmawh lamah lo ngai lo ila, (kan chhui lai nena inkaihhnawih a nih avangin tar lan a tul si a) James Dokhuma chuan “ngai: lu; pawl; mudun; hmeichhiat mipat thila khawsa. Entirnan; Pi putena nula ngai tam nih ropuina thila an lo ruat hian tun thlengin kan nun a la khawih chhe phak. Ngai tih hi mipa leh a hmeichhe lam pawhin ang khata an hman theih tawng a ni a. Mahse nupa kara hman a ni lo va, la innei lote chauh chunga hman a ni” (Tawng Un Hrilhfiahna – 140) a ti. Remkunga chuan, “ngai – v. nula chet sualpui, tlangval chet sualpui” (Mizo Tawng Dictionary – 122) tiin a ziak a. Pu Buanga Dictionary-ah pawh, “to love, to long after an absent one, to copulate, to listen, to obey, to take notice of, to think, to consider, to wait for,
to be necessary, to have need of, to be customary, beloved” (p. 149) tiin a inziak bawk. Hla pakhatah chuan,
“Di nei lo Pawla’n a sai an ti,
Fam mah ila min sai bil tawh hlei lo’ng e,
Ka nemrang puante ka di zawnna” tih a awm a. Hla pakhat dang lehah pawh,
“Tleitir hermawi, kei hi min di mai rawh,
Fam tawh ruathla phul buangpui i thlen chuan,
Pawla’n a sawi ang che si nei lo chu” tih a awm bawk. Hengho hla hi Rev. Zairema chuan Indopui hmasa zawh lama hla a ang (p.137) tiin a ziak.
Pawla’n nula thianghlim a sai ngai loh hi nula vargin niin ngai ta ila, tlangval nula ngai a sai ngai loh pawh chawngchen zana tlangval, a kapkara hmeichhe thu tawhah ngai ta bawk ila a dik mai ang em? Kan naupan lai chuan (han ti ve khanglang ila) min hrilhtu leh min zirtirtute chuan, Rev. Zairema leh B. Lalthangliana te sawi loh ang zawngin, James Dokuma’n ‘ngai’ a hrilh fiah dan ang zawkin min hrilh a, min zirtir thin. Hetiang zawk hi a dik ang em aw ka ti deuh. Ka pu Lalnunmawia a dam lai khan a sawi ka hriat reng chu, kan tlangval lai chuan nula ngaih tumin kan ninhlei hle a. Tlangval insawi theihna a ni bawk. Mi khual nula phei chu zen kan tum ngei ngei thin a ti. Kan nunhlui hi hun lo kal zelah a nihna tak pawh ni se, kan hmai ti baltu a nih theih dawn avangin tun hnuah kan ti danglam a, a hrilh fiahna thar kan siam thin a ni thei ang em.