- F. Vanlalrochana
Rev. Saiaithanga kha, Presbyterian kohhran tana mi ropui leh kohhran phun nghettu thawhhlawk a ni a. Mizo hnam pum tan pawh a thuziakte avanga mi hlu a ni a, amah khan ro a tling.
- Kum 1897 January thla khan Saiaithanga hi a lo piang a. Kum 1911 khan Lower Primary tha takin a pass. A nu leh pa an inthen avangin an unau panga zinga la dam ve chhun Laihnuni nen a nu zuiin Bung Banglaah an pem a. Kum khat hnuah, a nuin Saiaithanga lehkha zirtir chhunzawm zel a duh avangin, kum 1913 khan Chaltlangah an pem leh. Lehkha chu zir lehin, kum 1915 khan Upper Primary tha takin a pass a, zir zel ngaihna a awm tak loh avangin, a inhlawh ve naw naw a ni.
1.1. Kum 16 a nihin Krista hnenah a inpe a. December ni 6 1914 khan Rev. D.E. Jones (Pu Saphluia) kutah’ baptisma changin, kum 1917 khan Aizawl Theological School a zawm a, Pu Dia (Rev. F.J. Sandy) hnuaiah a zir thin. Aizawla kum hnih a zir hnuin 1919 khan Fehtea nén Cherra Theological College-a zir turin an kal a, an zirlai hi kum thum zir niin, a zu ti tha hle. Kum 1922-a final an exam-ah pawh pakhatna a ni a, Church History-ah phei chuan Cherra record a break!
1.2. Kum 1922 khan a course tha taka zoin Mizoramah a lo chhuak a. Thla khat lek hnuah Sawleng biala Tirhkoh hna thawk tura lak a ni a, Lamlira khua Hmuizawlah awmhmun a khuar a ni. Kum 1924 khan Aizawla Missionary-ten bial an insem a. Pu Dia (Rev. F.J. Sandy) chuan Theological School leh Hmarchhak Presbytery a chang a. Theological School pawh Hmarchhak Presbytery huam chhung Durtlangah a-chhohpui a. Theological School-a Pu Dia pui turin Saiaithanga pawh Durtlangah sawn a ni. March ni 26, 1925 khan Nisapui nula Challianthangi nén an innei a. Fapa 4 leh fanu 5 an nei.
1.3. Tirhkoh Kum li pawh ala tan tlin hmain July ni 20,1924 khan Special Assembly-in Pastor atan a nemnghet a. Durtlang Bial Pastor atan dah nghal a ni. Tichuan, bialtu Pastor ni chungin, Theological School-ah a zirtir a. Kum rei tak Pastor nih leh Pathian thu zirtirtu-nih a fawm. Durtlang Biala kum 35 leh thla-thum a thawh hnuin April ni 1, 1959 atangin Dawrpui Bial a vawng a. Mission Veng Bialah January ni 20, 1963 atanga awmin, January 1964 atangin a pension a. Hun puma rawng a bawl chhung zawng chu kum 41 a ni. A dam chhungin mi 5260 a baptist a, nupa tuak 972, inneihtir bawk.
1.4. Mizoram Presbyterian Kohhran hruaitute zingah hmun pawimawh luah tam ber pawl a ni. Assembly/Synod Moderator-ah tum ruk 1934, 1935, 1936, 1947, 1955 leh 1961-ah te khan a tang a. Moderator Chair luah hnem ber a ni. Synod hnuaia Committee hrang hrangah a tel tam a, Kohhran hmunpui rorelnaah a fawng vuantu nih loh lai a nei lo a ni ber. Kohhran aiawhin Zoram pawn lam ringawtah pawh vawl 25 vel – Shillong, Sylhet, Silchar, Kohima, Sadiya, Dibrugarh, Jowai, Karimganj, Haflong, Lamka, Jatinga-ah te a zin. Kum 1937 khan Saiaithanga hi Pu Pachhunga nen Assam phai leh tlanga Mizo, Kristian awmte tlawh chhuak turin inkhawmpuiin a tir a, hei hi khawmpui tirh ngeia phaia Mizo Kristian awmte tlawhna hmasa ber a ni.
1.5. Saiaithanga hian khawmpuiah leh Committee- ah rorel a thiam vang leh thil pawimawh a dap chhuah thiam avangin Synod-thluak pawimawh ber pakhat a ni thin. Thu ziak leh thil dang tih tir nihna reng rengah a tlawmsan ngai lo a, a hun taka peih a tum hram thin. A hun laiin Synod Standing Committee thuchhuah turte chu ‘Nang lo phuah teh’ -tih a hlawh a, siam fel tul an tihte pawh a kutah an dah thin. A thu phuahte hi Standing Committee-in a en zui leh ngei thin nain, tihdanglam a ni ngai lo. ‘Harhna Hruaina’ (1949), ‘Presbyterian, Kohhran’ (1952), ‘Pathian Biak Inkhawm Hruaina Bu” (1952), ‘Martin Luthera Chanchin’ (1967), “Kan Missionaryte, Chanchin (1968), ‘Mizo Kohhran Chanchin’ (1969), ‘John Wesley Chanchin (1972) te hi Standing Committee-in ziak tura a tih a ziah thenkhatte a ni.
1.6. Lehkha chhiar a peih a, thuziak lamah a inhmang nasa bawk. A hmaa awm tawh phawt chu lehkhabu leh magazine eng pawh a chhiar zel mai thin. Rev. Saiaithanga khan lehkha chhiar zau a. James Hadley Chase-a novel chenin a lo chhiar! A fapa RV Lalmawia te MA (english) zirlai, Paradise lost pawh a lo chhiar chhuak vek a…”A principal verb hi phek tam tak hnuah a awm chauh mai a. Ngaihtuah mang loa chhiar tan chuan hriat thiam a har dawn a nih hi,” a ti. RV Lalmawia hi a hnuah IRS a ni ta nghe nghe.
Héng a lehkha chhiarte hi Kohhran enkawl nan leh lehkhabu ziak nan a hmang tangkai thiam a. Amah ngeiin ‘Mi sawi ka hriat leh ka chhiar bak chu ngaihtuah chhuah ka nei meuh lo. Mahse, chung chu keimahah bei ngheh hun a neih chuan hmang turin Pathianin mi pui thin’ tiin a ziak a ni. Heti a nih vang hian a lehkhabu ziah leh lehlinte chu a thu a tluang thei hle thin. Amah ringawtin lehkhabu 21 a ziak a, mi dang nena an ziahho bu 9 leh ama lehlin bu 4 a awm bawk. Hengte hi tangkai tak tak vek an ni. Mi mala a ziah “Kohhran Chanchin’ te, ‘Mizo Kohhran Chanchin’ te, “Kohhran Enkawl Dan’ te, ‘Thurin Zirna’ te, Rev. Lalbiaktluanga nena an buatsaih ‘Pathian Inlarna’ leh ‘Pathian Thiltum’ te leh a lehlin ‘Westminster’s Confession’ leh ‘Martin Luthera Thuchang Sawmkua panga’ te phei chu a la tangkai zel dawnin a lang. ‘Mizo Sakhua’ a ziak pawh hi Kristianna lo luh hmaa Mizo pi pute rin dan leh biak dan zir nan a tangkai hle.
- Pu Saia khan, “Kohhran enkawlna kawngah chuan mi zawng zawng fak hlawh nih leh tih lawm tum loh tur. Pathian duhzawnga kohhran tha taka enkawl a. Chumi avanga harsatna lo awm theite, huaisen taka hmachhawn zawk thin tur,” a ti thin. Presbyterian Kohhran tih leh,Kohhran enkawl dan tih a ziahte chu tun thlengin lehkhabu tha a la tling a ni.
2.1. Rev. Saiaithanga hian Kohhran thatna tur hi a vei ber a ni a, hriat lah a hre bawk. Kohhran enkawlah thahnem a ngaiin a luk em em thin. ‘Kohhran Enkawl dan’ a ziah pawh hi Sap mi thiamte ziak la tel thovin , tawn hriat atanga ziak a ni deuh ber. Tun thlengin a la tangkai hle. Pathian biak inkhawm hi a urhsun thei ang bera hman a duh a, inkhawm hruaina mumal leh fel tulzia a hria. ‘Pathian Biak Inkhawm Hruaina Bu’ a ziah chu 1952 khan chhuah a ni a, tuna ‘Pathian Biak Inkhawm Hruaina Bu’ Synod-in a hman zui zel pawh hi, chu mi ennawn leh tih len zela lo piang chu a ni.
2.2. Pulpita thu sawi a duh uluk a, thuhriltute thu sawi pawh, Kohhran hruai kawi thei leh thurin kalh a ni ang tih a hlau thin. Pathian thu dik hriat leh thurin hriat a, chumia innghah pawimawhzia a uar thin. Hetih kawnga Kohhran, a bik takin thu hriltute kaihhruai nan ‘Thurin Zirna’ a ziak a. Thuhmaah pawh ‘Mizo chuan thuhriltu nih theuh kan duh chuvangin Kohhran Thurin hi kan hriat hlawm a tul a ni’ tiin, a ziak a ni. Kohhran humhalh thuah ani aia bei nasa an awm bik lo ang. Kohhrana harhna lo thleng thin hi kaihhruai ngai deuhta a hriat avangin Standing Committee-in 1949 khan hruaina lo buatsaih turin Rev. Saiaithanga a ruat a. ‘Harhna Hruaina’ a ziak.
2.3 Kohhran humhalh nan ‘Keini leh Anni’ a ziak a, “Kohhran Chanchin’ leh ‘Mizo Kohhran Chanchin’ a ziak pawh hian a rilrua awm lian tak chu Kohhran thatna tur a ni. Kohhran Chanchinah hian zir tur pawimawh tak awmin a hria a, chungte chu : pawn lam leh chhung lama harsatna tawk zel chunga Kohhran a lo thang zelte han chhui hian Pathianin Kohhran a hruaiin a veng a ni tih a lang tih te, harsatna Kohhranin a tawh te, zirtirna leh ngaih d^n danglam leh peng hrang deuh tak te, tih dan hleihluak lo awm thinte hi thil thar a ni lo a, thil awm tawh ze hrang hret lo lang nawn a ni mai tihte hi. Pathian chuan a mite harsatna tinreng karah a thlahthlam ngai lova a awmpui reng thin a ni tih Kohhran chanchinah a lang chiang hlein a hria.
- Rev. Saiaithanga kha pa ropui tak, a hun lai chuan kohhran leh Pathian thua pa rawn a tling. Thil a hre em em a, Rev. EL Mendus-a khan, “Saiaithanga chu tuichhunchhuah thuk tak ang mai a ni,” a ti a, Rev. Liangkhaia pawhin, “Zawhna hre mi,” a ti.
Pathian thu a hriat em avangin, pa pakhat chuan, “Amah Pathian tih lohah chuan Pathian thu i hre ber ang” a ti bawk. Chutiang mi chu ni mah se, thil a hriat loh erawh ‘Ka hre lo’ a ti mai zel.
Tum khat chu Chaltlang Kohhran Biak Inah Sunday School-a Daniela zir a nih kumin zirtirtu leh mipui zingah thua inhnialna a awm a, an sawi mam mam a. Nakinah chuan Chairman-in zah thiam tak chungin an inhnialna thu chu sawi fiah turin Pastor Saiaithanga chu a han sawm a, muangchangin a lo ding a, “He thu, Daniela bu chungchanga thu khirh tak mai, hmasang kristiante hun lai atanga vawiin ni thlenga buaipui ngai keinin heti taka kan buaipuia kan chai laih laih ka hmuh hian Mizo Kohhran thanzia a hril hlein ka hria a, ka lawm hle a ni. Hmanlai ata vawiin thlengin mi thiamte pawhin an la hre chuang lo, kei pawhin helai thu hi chu ka hre bik lo,’’ a ti a, a thu ta daih a ni. Keini pawhin, Kan hriat loh lam chu hriat zui tumin chhiar belh ila, hriat ngaihna awm lo chu, Rev. Saiaithanga anga “Ka hre lo” tih mai zel hi a tha.
- PU SAIA A HAW NI CHUAN: Rev. Saiaithanga vui ni chuan, “Rev. Saiaithanga thih thu kan hriat chuan, ‘Ropuina chuan Israel a chhuahsan ta…’ tih thu khan ka thinlung a rawn deng tlat mai a…Mikhual tha, a thlengtu tana thlen khamawm lo, a hawnna tur tâna nghahhlelhawm, a mikhualpuite tana kawng tam taka entawn tlak, a nuna zir tur tam tak hnutchhiah…” tia Synod moderator Rev. Thansiama’n a vuina thuchah a sawi hnuin, a kaihhruai pastor rualte, upa rualte leh Kristian Thalai Pawl te chuan a kuang mawi taka chei chu dim tein Biak In atangin an la chhuak a, vuitu mipui tam tak hmaah Rawngbawltu duhawm ruang chu zawitein an kal pui a. A talent zawng zawngte a theih tawpa Pathian tana hmang zotu ruang chu Vana a hawn ni 24 January, 1980 tlâiah chuan thalai rualten duhsak taka an lo buatsaihsak thlanah chuan zah takin an zalh ta a ni.