- Rempuia R. Lutmang
Entawn chungin thiam ang tawkin i han bei ve leh chawt mai teh ang. Kan sawi thui hret hret ang a, mi thenkhat hriat dan a kalh dawn; mahse, chu chu ka sawi chhan a ni miau bawk si.
Khiangawi
Khiangawi chu ‘pasal nei’ tihna a ni, kan hre vek tak e. Hemi thumala ‘khiang’ leh ‘awi’ tih hi a hran ve vea sawi fiah thiam awm tak maw. Tun hma chuan awmze hran ve ve nei a nih a rinawm hle, thumal pahnih belhbawm ni ngei chuan a lang. Mi thenkhat chuan khawtuala pasal nei te an kawhtir deuh bik a, a ni ngawt lo. A hla thû azirin a khual nge a tual tih chu a chiang thei chauh zawk.
Hla thu tawi te en chhin ang,
“Khiangâwia mual min liamsan tâk mai le.”
He hla thûah hian ‘mual inliamsan’ thu a chuan avangin khual khuaa pasal nei sawina ni awm tak a ni. Khaw hmunah mual inliamsan luah luah thu a awm lo deuhin ka hria.
‘Khiangawi’ tih ngau ngau chu hla thûa pasal nei sawina a ni mai a. Khual khua kâwk chiang sa chu ‘lam khiangâwi’ an ti. Heta ‘lam’ hi ‘kawng’ sawina mai tho kha a ni, ‘kan intawhna lam kawiah’ tiha ‘lam’ kha. ‘Lam khiangaawi’ tih taka hi hmang an vang hle, tunlai mi phei chuan an hmang lo tawp.
Darpawngi hlaah,
“Hril ngai emaw hawihkawm lenrual tâwnah,
Ka tawnmangah Lianpuia run ka thian,
Lam khiangawih ngai ni ve maw”
tih kan hmu a, ‘lam khiangawi’ tih a hmang a nih chu. Ani lo pawh hian tun hma chuan an hmangin a rinawm, a chhan chu, hla thu hrilhfiahna bu bakah ‘Mizo Tawng Upa Dictionary’, F. Ropianga siamah te pawh a chuang a, mi pakhat chauhina a hman niin a rinawm loh deuh.
Khuandim
Khuandîm pawh hi khiangawi ang tho khan ‘pasal nei’ tihna chauh tho bawk, khual khua emaw, khawtual emaw lam kha a kawk sa bik miah lo. Mi thenkhat hriat dan a kalh dawn ka tih tawh kha. Thenkhat chuan ‘khual khuaa pasal nei’ an ti kher a, an rinthu a ni. Chutianga khual khuaa pasal nei ang chuan zirlai bûah te pawh a chuang tawh thin an ti. A lo chuang tak zet a nih chuan zirlai bu buatsaihtute pawh hian an suangtuahna an bilh telh ve a ni mahna.
Thlang tlâk lai khan a then Tiau chhakah an la awm a, thenkhat Tiau thlangah an awm tawh a. A then an lo tla thla ve a, a then an inum chho leh bawk a. Tiau chhaka mi leh Tiau Thlanga mi kha induh awih loh, inngaihzawn awih loh, inneih awih loh a tih ngawt theih loh, inkhap beh theih a ni lo. Tiau chhak lama nula leh Tiau thlang lama tlangval kha an lo induh a, an han innei ta a. Chu chu hlaah ‘khuandîm’ ti satliah mai loin ‘thlang khuandîm’ (thlangah khuan a dîm) an ti ta mai a ni. ‘Khuandim’ ngawr ngawr chu ‘pasal nei’ tihna bâk a ni chuang lo. R L Thanmawia chuan Tiau chhak lama Hualngoho a ti a, dik pawh a dik thei e (Hla Thu Dictionary).
Hetiang hian a khaikhawm theih:
khiangawi: pasal nei, a khual a tual a hril lo
lam khiangawi: khual khuaa pasal nei
khuandîm – pasal nei, a khual a tual a sawi lo
thlang khuandîm – khawthlang lama pasal nei
Chhak leh thlang indo lai khan ‘khawthlang’ Tachhipin Chhingpuii an that a, a lu an la a, a lu lamnaah zu te an tulh vel a. Chu chu khawthlang lam chuan khawchhak lam deuna atana hmangin,
“Chhingpuii thlang khuandîm chu,
Chhipkhawpui mualah lâm e;
Chawltui ningzu rui e, lênghermawiin,”
an ti a. Chhak lamin an run hle a, Chhingchhip tlangval zing ni lum ai thinrim chu an thuthmunah an thaw halh halh e an ti. Chhingpuii lu kha khawthlang lamin an lâk avangin ‘khawthlang lama pasal nei’ (thlang khuandîm) tiin an tih-el a ni. Hemi tuma an inrun hian khawthlang lamin nula Chhingpuii leh a kalpui pa upa lam chauh an that ni awm tak a ni. Intitheihpui chiam chi ni pawhin a lang lo na a, an hun laia an tih ve dan a ni a, an inchhuang ve viau chu a ni awm e.
Kan sawi tak ang khan, ‘lam’ tih emaw, ‘thlang’ tih emaw tel miah loin, ‘khiangawi’ leh ‘khuandîm’ hi khaw dang daiha pasal nei sawina atan a hman theih. Khaw dang a nih leh nih loh chu kan hla thu tawngkam khan a hril ang. Chutiang thleng thleng chham tel kher loh pawhin hla thûah a hman theih sa ve ve.
Dim chi hnih
‘Khiangâwi’ ang lo takin ‘khuandîm’ hi chu a mal ve ve hi a thu awmzia kan sawi fiah thei. Mo kha âr khuan hun laia tlûk hlau tak chunga dîm têa an lâwipui thin avanga ‘khuandîm’ tih a ni. A tluk palh chuan chuti hlauh, lawi an thulh a ngai. Tunlai angin an kalkawng te a tha lo a, tluk palh nawk nawk a awm thei, chu vanga dim tea kal chu an ni. ‘Dîm tê’ tiha ‘dîm’ atanga lo kal ni mah se ‘khuandîm’ tiha ‘dîm’ chu a rik dan a dang daih. A chhan kan hre lo, hun inher zelina a tihdanglam a ni mahna. Kut (festival) lo chhuahna chu ‘bungbu kut, lut kut’ tih atangin a ni. Bungbu kut kut chungin sa an la a, ‘luh kut sa’ an tih phah. ‘Kut’ tih chu ‘bungbu kut kut’ tih atanga lo kal ni mah se kan thluk dan a dang daih tawh. Dim thluk dang ta daih pawh hi chutiang deuh chu a ni mai ang chu.
He ‘dim’ hi mi thenkhatin ‘thîngdîm’ tiha dîm nen an sawi zawm a, khual khua kâwk sa ang tein an chhuah bawk thin. ‘Dîm’ tih a tel avanga khual khua a nih zel dawn chuan Pu Rokunga hlaa lâwm rualte hi mi khaw loah an feh tihna a ni ang; mahse, a ni hauh si lo. En chhin ila,
“Kan sawmfang hmun cham del,
Thinlai riang min hnemtu,
Thli te’n rawn chhem an fawn dim e;
Lawm lungrual dung an thel.”
Kha, khual khua sawina zawng a ni lo tawp. Pu Rokunga hlaa ‘fawn dim’ tih leh ‘thingdim’ tiha ‘dim’ hi thuhmun a ang hle. Insawi nghial nghial, thle dial dial tihna lawm hawi ni awm tak a ni. Buh kung kha thliin a rawn chhem thle nghial nghial a, chutiang deuh tho chuan khual khuaa atanga an tute khuangchawi lawmpui tur rawn lam lut pawh kha an lam thle nghial nghial ang. Chu chu ‘khuandim’ tiha ‘dim’ ni lo zawk, ‘thingdim’ tih leh ‘fawn dim’ tiha ‘dim’ awmzia zawk niin a rinawm, rinthu a nih chu. Kan mi thiam leh upate zingah a awmzia sawi fiah thei an awm chuan han sawi fiah se.
A thu hrimah ‘khuandim’ kha chu ar khuan laia dîm têa kal atanga lo chhuak kan ti a, mahni khuaah pawh dîm têin a kal theih ve reng, mi khuaah kher kher a ngai lo tih kha hre tlâng ila a tha. Enga mah hmaa khual khua kan tin zâwn nghâl pân mai chuan sir kan sawn he tlun palh ang.
Hla dang en zel ang aw,
“Khiang mah âwi la, hrai tam i châwi nêm maw,
Thapui, khuandîm hnu lo kir leh la”
(Lengzem Zai)
Hemi hlaah hian ‘khiangâwi’ leh ‘khuandîm’ an hmang kawp a, ‘khuandîm’ khi han en deuh bîk pawh ni ila, khual khua daih daih a kâwk sa lo tih a chiang hle. ‘Âr khuan hun lai bâwra dîm taka lâwi’ atanga lo chhuak a nih chuan khawtuala pasal nei a nih theih loh bik chhan tur a awm lo rêng a ni. Tlar thum lek a ni a, ‘khiangawi’ leh ‘khuandim’ hi thuhmun rengin a hmang tih hmuh hmaih loh bawk tur a ni.
“Tlei dangah khuandîmin kal mah la,
Vâl za der thiam Ainâwnpârte,
Tuar har ka ti dâwn mang e,”
(Sailo Zai)
tihah te pawh hian khual khua a kawk sa lo, khual khua a ni thei, a ni lo thei bawk. Chu chu hre chiang tur chuan a phuahtu zawh a ngai ang.
“Ka nu, khuandîmin mi tir lul suh,
German râl tâwn chaltuai ka nghâk rih dawn e,
Duh leh hrai châwi khua chu tlai rawh se.”
(German Râl Rûn Zai)
Heta ‘khuandîm’ pawh hian khawtual emaw, khual khua emaw, eng mah a kâwk bik hran lo, “Ka nu, pasal nei turin mi tir lul suh” tihna mai chauh a ni. Khualkhua nge khawtual tih kha hriat dan a inkawlkalh zauh zauh thin avangin ka han sawi ta duah a ni.
A tawngkama hi, a pahnih hnih hian hla thû deuh chauha hman a ni. A thumal lâr tirh hian tlâng tin mual tinah an hmang sup sup kher lo ang, a hmanna mual bik a awm hrang thei. Mi pakhatin hlaa a zeh tela a lâr viau chuan ram pumin an hre chhawm ve mai ang.
Sawi belh rem deuh mai a awm. Mi thenkhat chuan, “Upate chuan chuti chuan an ti thin asin” tiin eng tawngkam kam emaw an sawi chhuak thin. Hetiang hi a dik rualin khaw pakhat lek emaw, tlâng dung khat chauh emawa an tih dan mai mai a ni thei tih hriat tel fo tur a ni, ram pum huap upa tawngkam a ni kher lo thei tihna a nih chu. Sikul awm hnûah a vannei fâl deuhte tawngkam leh thu ziak thiamte khaw tawng kha zirlai bûah a chuang ta bik a, kan zir ta sup sup mai. Chutiang tawngkam, ram pum huap lem lo, khaw thenkhat tawngkam chu kan zir bel a, kan hre thang ta a. Chung tawngkam chu kan thinlung phêka a inziah fiah tâk avangin hmanlai Mizo zawng zawng hman thin leh hman than emaw kan ti zui ta mai thin. Kan hriat tlan tak thupah chuan ram pum dap zo tawng pawh a ni chhawm lo thei lo ve bawk si atin ni.