- Mahmuaka Chhakchhuak
Indian National Trust for Art and Culture Heritage, INTACH tia a lamtawia kan sawi mai thin hi kum 1984 khan din a niin hemi kumah vek hian Mizoramah pawh din a ni. Mizoramah hian Lalkhama IAS chu Chief Secretary a nih lai a niin Art & Culture lam hotute nen inbe rawnin kum 1984 kumtir teah din a niin Convener atan Pu Thanglianchhunga (P & Sons) chu ruat a ni a, Pu Thanseia, Dy. Director of Education a i/c Art & Culture etc a nih angin mawhphurtu atan ruat a ni bawk. Hun alo kal zelin kum 1987 ah Pu J. Lalsangzuala chu Converner atan ruat a ni leh a, hetih rual hian Pu C. Chawngkunga pawh Co-Convener atan ruat a ni bawk. Pu J. Lalsangzuala hian min boralsan tak avangin a hmunruak luah turin kum 2009 atangin Pu P. Rohmingthanga IAS (Rtd) chu ruat leh a ni. Pu Rohmingthanga hunah hian nasa taka hmasawnna neih a nih laiin Dec. 20, 2022-ah khan min boralsan thut mai a, a hmun ruak luah turin Pu Rin Sanga IAS (Rtd) chu ruat a niin Co-Convener turin Pu C. Chawngkunga leh Dr. JV. Hluna te chu ruat a ni bawk a, Secretary atan Pu Lalram Thanga, IFS (Rtd) ni bawkin anni bakah hian member 60 vel kan awm mek a ni.
INTACH Mizoram Chapter hian hmalakna chi hrang hrang a lo nei tawh thinin vawiin thlengin hma an la chho mek zel bawk a. Chung an hmalakna thenkhatte chu heti hian tawi te tein han sawi ila a tha ang e; Vangchhe hmuna Kawtchhuah Ropui hi Mizoramah a anpui a awm hriat a ni lo a, a awmchhun a nih mai bakah zir tham a niin a ropui hle mai. Kawtchhuaha lung dawh emaw lung phun emaw hi kan pi leh pute khan an lo uar viau mai a, Pi pu chhuahtlang tih hla phuahtu Liandala chuan kum 1978, December thla chhuak Thu leh hla-ah chuan hetiang hian pi leh pute lungdawh chung chang a ziak a; Hman lai kan pi leh pute kawtchhuahah chuan pasalthate leh thangchhuahte hriatrengna lungdawh a awm thin a. Khawthar kai hlim pawhin lung an dawh hman zel thin a ni. Lungdawhah chuan selu leh ramsa lu tam tak an tar tlar a, chutah chuan chhuar angin thingpum an tawn khamphei a, chutah chuan an tar phei tuar thin. Puan hlap thar hlak, belmang, insathahhnehna anga hnawih han nuau an zar bawk a, Diartial an zam a, thangchhuah puante pawh; tin, a lai banah zu bel a letlingin a mawng do pawh tirin an tar a; vakul chang, tawn atana siam, an ropui ni-a an tawn chu an tar tel bawk a. Lungdawh chu leihkapui ang, thingpum thil phah khah a ni a, a chhuat laiah chuan talhkhuang pathum lai, (Thing uipum tiat aia te, Vawk thleng anga ker, khuang anga vuak rik) a vuakfung nen an dah a, mitthi khuang atana tih a ni.
Kawng chhak lamah lungphun eng engemaw ziakin an phun tlar bawk a, lungdawh chu kawng thlang lamah kawng anin dawh a ni. Kut hian chhawng an hnawt a, mitthi chhung ten lungdawhah buh lum leh sa fawngah an hung a, chu chu bar khat lek lekin an tham a, sa nen an inbarh a, chu chu nula leh tlangval chin an ni ber. Pa hote chuan zu an in a, an chai bawk a. Khua a mi zawng zawngin in lamah sa ei tur an nei vek a, kut ni vang thla chu Mizo hlim ber ni a ni tiin. He thuziakah hian kan pi leh pute hunlai thil tam takte chu chiang takin a rawn sawi lang a, mitthlaah kawtchhuah lungdawh pawh a lang iar iar thei hial mai. Prof. Siamkima chuan ‘Tunhma Mizo rilru leh nunphung hriat kim theihna ber chu Liandala Pipu chhuahtlang hlui hi a ni. Hnamdang pawlh dal loh Mizo khua a lang iar a, an darkhuang leh seki tum ri pawh kan la hre thei hial a ni’ tiin alo sawi bawk a ni.
Zofate’n Kawtchhuah lungdawh emaw lungphun kan neih chhan hi chi hnihin a sawi theih a; Khawtlangin Jubilee lung emaw, thianhoin an phun emaw, chhungkaw rualin an phun emaw te hi niin pakhat leh zawk chu Hranglung an tiin Pasalthate’n anmahni an inchawimawina atana an phun a ni. Lung pangngai kha a kualin an phun a, a chhungah erawh engmah a awm hranpa lem lo. Hetiang hian Vangchhe hmuna Kawtchhuah ropui pawh hi hmanlaia Vangchhe khua luah hmasatute kawtchhuah ni ngeia hriat a ni a, tun hmain helai hmunah hian khaw lian tak alo awm tawh a ni ang tih a rin theih. Lungdawhte hi a tlara phun a niin khaw chhak lamah hmun hnihah awmin khaw tlang lamah hmun khatah lungphunte hi a tlara phun a ni bawk a, chhinchhiah theih chinah heng lungphunte hi 257 chu la awmin hriat a ni a, khawthlang lama phunte chu hmuh tur a awm tawh meuh lo thung. Heng lungphunte hi AD 1450 – 1500 inkar vela awm tawh nia hriat a niin ralven buk pawh panga lai hmuh a ni bawkin chungte chu lung banga kher khuar an ni.
Ziaktu thenkhatte chuan Vangchhe khua hi AD 1888-a Sailo lal Thawmpuia din niin an sawi a, Zoram buaiah khan Vaphaiah khawm niin kum li zet an awm hnuin kum 1972-ah an hmun ngaiah let lehin vawiin thlengin mei mit loin an la awm ta reng a. Thawmpuia Sailo luah hma hian luahtu an awm ngeia hriat a niin kum engzatnge an lo luah tawh tih hriat a ni lo a, Hmar hoin an luah ngei tawh nia hriat a ni. Kawtchhuah Ropui atang hian kawng peng paruk a awm a, khawchhak lamah Tiau lui pawhin kawng hnih chu a kal a, chu chu Pipute lamliam tih a ni. chhim chhak lam hawiin kawng pakhat chu kalin kawng pakhat leh chuan khawthlang lamah kalin kawng pakhat chuan hmar thlang lam hawiin a kal leh bawkin kawng rukna chuan hmar lam hawiin a kal leh bawk. Heng kawngte hi ‘Pipute lamlian’ tiin emaw ‘Mirawng kawng’, ‘Vai lamliam’ tih leh ‘Mitthi kawng’ titea sawi a ni thin. Hmun thenkhatah chuan a chhuat leh bangah lung rem a niin remchang laiah chawlh hahdamna tur remchang takin lungrem a awm bawk. Heng kawng pawimawh tak tak intawhkhawmna hmun a nih avang hian The Great Convergence Point tih a ni nghe nghe.
Kawtchhuah Ropuia lungphunahte hian Mizoin ro thila kan neih; Thi, Darkhuang, Fei leh Phaw, Tavung, Thing thleng, Ramsa chi hrang hrang leh Sava chi hrang hrang mai bakah Sangha lem te Tuthlawh, Hrei, Vaibel, Tuibur leh Samkhuih lem chenin an ziak a, mihring lem chi hrang hrangin an ziak bawkin heng milemte hi a pawng veka ziak a ni nghe nghe. Hetiang taka hmun pawimawh a nih avang hian ram pawn atang leh ram chhung atangin tlawhtu mi chi hrang hrang an kalin vawiin thlengin tlawhtu an la awm reng a. Kum 1985 atang phei kha chuan Art & Culture Department-in an humhalh ta a, khawih chhiat leh tihhmelhem khap tlat a niin, Vangchhe YMA te ngei pawhin kum 1993 atang khan helai hmuna lungphungte hi laksawn leh tihhmelhem phal loin an veng tlat tawh nghe nghe a, a lawmawm hle a ni.
Sawi tawh angin Kawtchhuah Ropuiah hian lungphun pawimawh tak tak thahnemtham tak a awm a, hengte hi Mizoram INTACH hmalakna avang liau liauin Archaeological Survey of India (ASI) te chuan ‘Monuments of National Importance’-ah a lo puan phah tawh a ni. Mizoram INTACH hruaitute hian kum 2010 May thlaah khan Vangchhe hmun hi an tlawhin heng Kawtchhuah Ropuia lungphun hlu tak takte hi humhalh mai ni loa a hlutzia hi khawvel hriata puanchhuah a nih theih ngeina turin ASI lam an hriattir vat a. ASI lam chuan rang takin an rawn bawhzui nghal a, kum 2011 January thlaah an aiawh tirin an rawn kal a, chumi hnuah an hotupa (Superintending Archaeologist) pawhin ruah sur bur bur hnuaiah a rawn tlawh veleh a, uluk taka an thlir hnuin Central Ancient Monuments and Archaeological Sites and Remains Act, 1958 (Central Act) hnuaia humhalh hmasak phawt nise an ti ta a ni.
Thil pawimawh chi hrang hrang buaipui a ngaih bawk avangin Mizoram INTACH hruaitute chuan an theihtawp an chhuah zel a, chutianga an buaipui hnu chuan Feb. 17, 2014 ah Mizoram chu Archaeological Map of India-ah a lang ve thei ta a. Chumai chu la ni loin Mizoram INTACH hruaitute hmalakna avang hian Mizoramah ASI Circle thar pawh hawn a lo ni ta a ni. Tuna kan sawi lai mek Vangchhe hmuna Kawtchhuah Ropui ngei pawh hi hmun pawimawh leh hlu tak a nih ang hian Farkawn, Dungtlang, Lianpui leh Lungphunliante pawh Heritage Site atana rawtna thlen mek a ni bawk a, heng bakah hian hmun 71 lai chu tunah hian Mizoramah Hnam rohlu (Heritage structures) kan nei mek bawk a ni. Chung zingah chuan Bangla engemawzat telin kum 1902-a sak tawh Lunglei Bawrhsap Bangla phei hi chu vawiin thlenga la luah chhunzawm reng a ni.