- Dr. C. Lalrampana
Mizote hi Pathian ruat hnam bil kan va ni tehlul em! Thing kung pakhat hming hnih vuahte kan nei a; thil chikhat hming hrang hranga koh theih leh lam theih lah kan nei nual bawk. Khawchhak pawite rãl hlauh vanga thlang tla; hnam fing leh huaisen zawkte inbenbel duh lohna tlang kãr ruam khawkrawk, lengkir kham chhengchhe kara inbengbel chung pawhin tudang, hnamdang leh lengdang ngai bil lovin “kan zotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e.” tiin maimichhing mittui tla zawih zawihin lungawi takin lãm kan la thãi reng thei hi kan fakawm takzet a ni.
“Kan tlãng ram par vulna” tih hla Liandala phuahah hian Zoram bãwmtu pangpãr chihrang hrang zingah Chawnpui pàwh a lo lang a, a thluk a mawiin lung a kuai thei hle. Mahse, he pangpãr mawi tak leh riimtui tak hi chawnpui ni mah se, a tak, a kung erawh chu Thlado’ tih a ni daih thung. A awmzia ka hriat thiam hma chuan pangpãr chihrang daih emaw ka ti thin; mahse, bawkbãwn leh manta tih ang deuh thil thuhmun reng a lo ni si a. Chuvangin, “thlado lêrah chawnpui a pãr” tiin upate chuan an lo sawi thin a ni.
- Thlado hi a hming chu
Banaba emaw Lagerstroemia speciosa tih a ni
Southeast Asia hi a awm tamna leh chawr chhuah tanna nia ngaih niin Imdia ram hmun hrang hrangah hmuh tur a awm bawk. Mizote paw’n kan hmelhriatna a rei tawh hle.
He pangpãr hi a peng hrang hrang a hnah; a pil; a zung; a pãr, a mu, a zung thlengin tunhma atangin damdawi chihrang hrang atan an hmang thin.
A hnah hian corosolic acid leh ellagic acid 40 chuang lai a awm a; hetiang a nih avang hian thisen thlum (blood sugar) tihhniam nan a tangkai hle. A tangkaina hrang hrangte chu:
ZUNTHLUM TAN
Bioscience Frontiers 2015-in a tarlan danin thlado hian zunthlum type 2 insulin hman ngai tawh tan pawh glycemic control a thlen tha hle a; laboratory atanga ngun taka zirchiannaah pawh zunthlum sang thunun nan a rin tlak hle.
ANTIOXIDANT THA
Thisena cell eichhetu atom zungzam (free radical ) lo dolettu atan a tha hle tih research atangin hmuh a nih thu hriat theih a ni. Chuvangin, thlado hnah chhum tui thlit fim hi uluk taka sawngbawla nitin zing leh tlaiah 30ml vela ei thin hi antioxidant tha tak a ni thei.
THÃUCHHE PAIHTU
America mipui zaa 40–45% te khuan thãuchhia an ngah avangin natna khirhkhan leh benvawn an vei tam phah tih reseaech atanga hmuhchhuah a ni a. Heng thauchhia thununna atana tha ber pawla ngaih chu thlado hnah hriak lak chhuah emaw chhum tui emaw ei thin hi a ni. Thlado hnahah hian polyphenols a awm tha a chung pentagalloylglucose (PGG) chuan cell-a thau siamtu chu a thunun tha hle nia ngaih a ni.
THIN THÃU BAWH TAN
Thlado hnah chhum tui emaw a hriak lak chhuah hi thin thãu bawh (fatty liver) thunun nan a tha hle tih University of North Bengal, India chuan a tarlang tawh a, thin chak lo leh hrisel lo, thin natna leh hrisel lohna hrang hrang atan a tangkai hle nia hriat a ni.
HRI LENG DOTU
Thlado hi natna dotu atan a tha hle. Allergy, hritlang khuh awmna leh HIV inkãichhãwn theihna thlenga natna hrileng laka dotu tha tak a ni tih hmuh chhuah a ni.
NATNA HRIK DOTU
Hman lai ata tawh thlado hnah hi natna hrik tereuh te te (bacteria) dotu leh vengtu atan an lo hmang tangkai tawh thin. University of Philippines-in research atanga a hmuh chhuah danin thlado hi antibiotic tha tak niin a tarlang. Chuvangin, khawsik damdawi tha tak ni theia ngaih a ni bawk.
LUNG DAMDAWI
Researchers, Mukogawa Women’s University Nishinomiya, Japan-te’n an hmuhchhuah danin thlado hnah chhumtui leh a hnah atanga a hriak lãk chhuah hi lung damdawi a tangkai hle. Amahah hian Urcinol a awm that avangin lung a thisen petu a pui tha hlea ngaih a ni.
CANCER TAN
Thlado hnah chhum tui emaw a pil chhum tui nitin in thin hi chhul cancer (cervical cancer) cell pung zel tur tithuanawptu atan tha hlea ngaih a nih avangin hman tangkai theih a ni.
GOUT DAMDAWI
Thlado hnah chhum tuiah hian Filipinos-ho chuan an pipute atangin Gout enkawl nan ber an hmang thin. A hnahah hian valoneic acid dilactone or VAD a awm tha hle a, hei hian uric acid sang lutuk tur vengin xanthine oxidase enzyme a siam a gout avanga na lutuk tur chhawk nan a tha hle niin an ngai.
ZUNKAWNG DAMDAWI
Kal (kidney) chak lo leh zunkawng fãi lo avanga Zunkawng natna urinary tract infectoon (UTI)
enkawl nan thlado hnah hi a tangkai hle. Thingpui in apiangin a hnah thingpuiah chiaha in thin hi kal (kidney) tifaitu leh zunkawnga natna hrik bacteria thattu tha tak nia ngaih a ni.
PUM NUAM LO TAN
Chaw pai tawih tha lo tih reh nan leh pum nuam lo chhãwk zangkhai nan thlado hnah thingpuia chiaha in thin hi a tangkai hle. Ril chak lo avanga chaw pai tawih thalote siam thain ril chak nan pawh a tangkai hle.
Heng bakah hian a hnah chang tawh hi kawthuah nan te, a rah chang tawh hi lei leh ka chhung durh leh pãn damdawi atan te, a chi (seed) hi nachhawk nan te, a zung hi thi chhuak dan nante atangkai hle bawk. Tunah hian a hawng, pil chhum tui hi thisensang thunun nan leh lung damdawi atan ka hmang reng a; ka thatpuiin ka tangkaipui hle tih a taka ka tawn hriat ka rawn hlui ve che u a ni e. Riltam laiin zingkar leh tlai lamah 30ml zelin ka ei thin. Pum puar a tinuam a, êk a tinuam a, pumna a veng tha hle bawk tih a taka hretu ka nih avangin a theih chhung chu hman tangkai ka tum bawk.
Eng damdawi pawh ei ila, a hun leh ei zat tur leh ei rei zawng tur hi thuawi takin zãwm ila kan ei chhan natnain a hun takah min kiansan mai thin. Mahni thu thua duh zat zat leh duh hun huna ei leh duh chen chena rei eite hi damdawi ni reng si, natdawia chantir theihna awlte a ni e.