- Debbie Rinawmi
Joseph Zaihmingthanga hi zaithiam a nih piah lamah hla phuahtu ropui tak a ni a. Mahnia kutkawih nei, engemaw mi tih entawn mai lo va mahni puala engemaw din chhuah/siam chhuah neih ve hi khawvelin a ngaisang thin a. Mizo music industry-ah hian hetiang kawnga mi bik leh ngaihsanawm kan neih tlem te zingah Joseph Zaihmingthanga hi a tel chiang hle a ni.
Joseph-a hian ama chanchin (autobiography) a ziah tan chu zo lo va a boral avangin a chanchin chhui a awlai lo hle a. Chutihrualin, a thian bul hnai thenkhat te’n a chanchin leh a hlate dahkhawmna lehkhabu an sual mek a, a nghahhlelhawm hle a ni. He thu ziah a ni lai hian hla 102 khawnkhawm tawhin lengzem leh lenglawng hla inkawp huangah hian hla 63 khawnkhawm a ni tawh a, heng zinga hla 26 hi ama phuah a ni a, hla 32 te hi midang phuah a sak a ni thung a, hle 6 la hriatchian loh a ni thung a ni. Fakna hla huangah hian hla 38 khawnkhawm a ni tawh a, heng zinga hla 21 hi ama irawm chhuak, ama phuah a ni a, hla 17 hi midang hla a sak a awm bawk a ni. Album tlangzarh hi pahnih a nei tawh a, kum 2003-ah hla 12 awmna ‘Tah chuan a leng’ tih a tlangzarh a, kum 2004-ah hla 11 awmna ‘Hmangaihna mittui’ a tlangzarh zawm leh a. Hemi hnu hian lengzem album a buatsaih hla pakua lai a record tawh chu piantharna changa Pathian hnena a nun a hlan tak avangin a hlawkna tam tak te chu chan phalin a tlangzarh ta lo va. Heti chung hian he album-a hla vawiin thlenga lar zui leh mite ngainat hlawh tam tak a awm a ni. He thuziakah hian Joseph-a hla panga- ‘Tah chuan a leng’ tih te, ‘Damlai thlan thim’ tih te, ‘Hmangaihna mittui’ tih te, ‘A zual zel si’ tih te leh ‘Mangtha mai le’ tih te hmanga zirbingna neih a ni a, hla panga chauh te hi thutlukna siam nan chuan beitham hlein lang mahse hla mal tinah te hian chiang takin amah a lo lang a, chumi zawn atanga thlir chuan heng hla panga ah hian ama nihna leh a chhungril nun te a hailan theih awm e.
- TAWNHRIAT HLA (SONGS OF EXPERIENCE): Kum 1789-ah khan English metaphysical poet William Blake chuan ‘Songs of Innocence and Experience’ a tichhuak a; John Milton a’n ‘Paradise Lost’-a ‘paradise’ leh ‘tlukna’ (fall) chu behchhanah a hmang a. ‘Songs of Experience’ bik hian puitlingte khawvela harsatna thleng thin te a puang chhuak a. Tawngkam danga sawi chuan a thim a, a hlimawm loh a ni.
Joseph-a hla te hi songs of experience kan ti ve thei bawk ang a. A nih dan erawh chu John Donne ang ni lovin American poet Sylvia Plath anga a tawnhriat atanga ziak a ni zawk mah a. Peter Orr-a’n BBC-a a kawm tumin, Plath chuan a thuziah dan chungchang sawiin,
“Ka hlahril te hi ka thil tawn leh ka chhungril atanga lo chhuak a ni a, mahse heng ka natna leh ka tahna te hi ka inhnehtir mai thei lo va. Heng kan thil tawn te hi kan inthununtir tur a ni lo va; kan finna leh ngaihtuahna fim hmangin kan hneh zawk tur a ni,” (Sylvia Plath-Topic, 2018) a ti a ni.
Hetiang hi Joseph-a hlaah hian hmuh tur tam tak a awm a. A lengzem hla tam zawk hi tawrhna leh natna a tawn te puanchhuahna hla an ni a; chutih rualin midang demna leh sawtna lam hi hmuh tur a vang em em a. A phena thawnthu tur awm ang han suangtuah pawh hian natna thlentu huatna leh khakna te chu awm ve tur anga ngaih theih a ni a, mihringah chuan thil pangngai a ni. Mahse, a hlaah te hian chung ang te chu hmuh tur a awm mang lo va. A hlate hi a inphawrhna a nih rualin midangte chungchangah erawh chuan a inthunun thei hle a. Sylvia Plath-i’n ‘finna leh ngaihtuahna fim’ a tih kha a hlate atang hian amahah a hmuh theih a ni. ‘Tah chuan a leng’ tih hlaa ‘Khiangawiin zamual chu liam mah la’ (MizoMedia, 2:34-2:40) tih zawha ‘Nghilh lohna par ka thliah nang che’ (Tah chuan a leng, 2:41-2:46) a tih te, ‘Damlai thlan thim’ hlaa ‘Lungdumtu tawngin fanau rochan nen leng mah la ka nghilh lo’ng che’ (Hnamte, 2:48-2:57) a ti thei te hi a rilru ngilzia leh a thatna tam tak a tilang a tih theih awm e. Joseph-a hlaah hian symbol hmuh tur a awm zauh zauh va. ‘Tah chuan a leng’ tih hlaa ‘nghilh lohna par’ pawh hian entir a neih chu he hla a phuah chhan hian khiangawiin leng dang bel tawh mahsela ani chuan nghilh mai lovin an hun kal tawha hriatreng tlak te chu a thinlungah a vawng reng ang a tihna tluk a ni.
A hla tinah hian tawnhriat hla an nihna hi a lan theihna chu a major theme hi thuhmun a tam em em a. A hlate hi a thim a, lungngaihna leh harsatnain a bawm hringnun a lang a; chutih rualin duhsakna a lang tel bawk a. Hengte hian a phena inthlahrunna leh inkiltawihna a pho lang tel bawk a ni. ‘A zual zel si’ tih hla chang khatnaa ‘Kei lungmawl vang hian luaithli nul lo la’ (Khiangte, 0:51-0:58) tih lo awm te hian a chapo lohzia a tilang a, kan sawi tak a inthlahrunna leh inkiltawihna kha a nemnghet bawk awm e.
- NEOPLATONIC LOVE HNUHMA (SPIRITUALITY OF LOVE): Joseph-a pianthar hun mipuiin kan hriat dan chu kum 2005-ah a ni a, nimahse DDK-a Faktute Huang-ah Baby Lalremsiami’n a kawmnaah heti hian a sawi a-
“2005 kumah ka piangthar a, chutih lai chuan ka hrethiam a, ‘marawhchu Krista nena inneihna tak taka kha ka lo la chang miah lo mai a. Benga hriatna ringawt kha a lo la ni a, thui deuh chu min kaltir ve a, ‘marawhchu ti chuan ka’n han kal ta a, 2007 kumah hemi inpumpekna hi tun hma chuan hre tho mah ila, a tak taka a tul dan Pu Tluangtea, speaker Pu Tluangtea kaltlangin home crusade pakhatah ka puzawn te’n an ko a, ‘tah chuan ka va tel ve a. Chumi tum chuan taksa inhlanna pawimawhzia a kha. Thlarau Thianghlim kan kawl lo a ni miah lo, kan kawl reng a. ‘Marawhchu hnathawk thei tura siam kha a ngai a, kha lai tak kha ka man chhuak ve ta a…” (Lalhmingliana, 10:01-10:56) tiin.
Kum 2007-a Krista nena intawhna tak tak an neih hma hian fakna album pahnih- ‘Ka inpumpek’ tih leh ‘Khawvel a ngam ta’ tih chu kum 2005-ah leh 2006-ah te a tichhuak a. Hemi tuma a interview-na vekah hian fakna hla a neih hmasak zinga mi ‘Zalen ka lo ni’ tih chungchang a sawi naah ‘Tun ang em em chuan ka nun hian a chang fiah lo’ (DDK Faktute Huang interview, 2:42-2:45) a ti a. He hla hi kum 2006 kumtir lama a phuah niin a sawi a; kum 2007-a Krista nena inneihna tak tak a chan hma hian mihring tumin a tum a, chu a tumna leh beihna, a thawhrimnate chu kum 2007-ah Pathianin mal a sawm niin a ngaih theih a. Chuvangin kum 2007 hma zawng, lengzem hla a sak lai ngei pawh hian Pathianin a lo buatsaih a, tuihalna a lo pe tawh nia ngaih theih a ni a. Shakespeare-a’n a sonnet te W.H a tih mai tu tih hriat loh tana a hlan ang khan Joseph-a hian Pathian hi a hlate phenah a dah nia ngaih theih turin hmangaihna a puan chhuah danah pawh hian mihringte hmangaihna piah lam hi a hlaah te hian a rin luh theih a ni.
John Donne-a’n a hlahril tea mihringte’n pawn lama kan inhmangaihna leh Pathian hmangaihna hi thuang khatah a sawi ang te hi Joseph-a lengzem hla tam tak hian a pawl pha a. Sympsium-ah khan Plato-a chuan lang theia kan inhmangaihna hi a hnuai berah a dah a. Platonic formula-ah chuan hmel induhna avangin kan inhip tawn a, chumi hnuah kan rilru thatna in a zui leh thin a. Chhungril mawinain min hipna hi a chungnung zawk a ni tih a ni a. Kum za tam hnuah Kristian neoplatonist te chuan he ngaihdan hi la chhawngin hmangaihna hi Pathian hmangaihna leh thlarau lam thatnaah a vawrtawp a thleng a ni tih hi pawm danah an lo nei a. John Donne-a love poem tam takah neoplatonic love hi hmuh tur a awm a, ‘Elegy 19. To his Mistress Going to Bed’- ah te pawh Bible-a thil thenkhat tar lanna a awm a. Hetiang chiah hian Joseph-a hla ‘Hmangaihna mittui’-a
‘Aw khawiah nge min hnemtu kha?
Ka zawng thin che a lenrual zingah’ (Pachuau, 0:45-1:12) tih te hi a ngaihzawng a sawina a nih piah lamah lengzem a sak laia a khawhar rukna leh Pathian a ngaihna ang zawng pawhin a ngaihbel theih viau a ni.
- THLAKTHLENG (TRANSITION): Joseph-a nun kan thlir chuan lengzem a sak tawp lam atanga fakna rimawi lama a luh tirh inkar thlakthleng hun (transition period) hi a pui a, tar lan thiam a har zawk hial a ni. University of Wisconsin- Milwaukee-a Associate professor Florence Selder-i’n Life Transition Theory a duanah chuan kan hun tawn emaw kan hun hman mek emaw chu siam that emaw siam rem emaw a ngaih hian thlakthlengna (transition) a thlen thin thu a sawi a. Buaina kan tawh thin hrang hrangte hi chhung lam leh pawn lama thleng thei a ni a. Thlakthlengna thlentirtu hi pawn lam thil a nih ngat phei chuan ngaihpawimawh hle tur a ni a; chutih rualin heng buaina hi mimalin a hriat a, a rah (outcomes) pawh a hmu thiam a nih chuan a hnu lama thlakthlengna thleng pawh a mimal duhthlanna a ni. A hnuhnung zawka mi hi Joseph-a nuna kan hmuh a ni a. Fakna hla sa tura thutlukna a siam khan lengzem hla album buatsaih lai mek nei a ni a; a duhthlanna chuan engzata tam nge a chantir ang tih chu a chhut phak ang tih a rinawm a. Chutiang kara lengzem hla a kalsan thei chu a huaisen thlak hle a ni. Chutih hunlai bawr vela a unau leh thiante’n chu a album tlangzarh loh chu an han khawih vel pawhin hre lo ang hmakin a ngaihsak lo thei nia sawi a ni a, chu chuan a rilru paukhauhna tar langin Pathian a thlanzia a tilang chiang hle awm e.
A album tlangzarh hman tak loh a piantharsan-a hla pakhat ‘Mangtha mai le’ tih te kha awmze pahnih (dual meaning) nei anga ngaih theih a ni a. Mi pahnih inkar thu a nih rualin,
‘Par ang chul zo duhlai mi u,
Kumtluanga nang nena len dun zawng a rem lo e,’ (Hrangchal, 0:17-0:37) tih te hi a nunhlui a thlah liamna anga ngaih theih a ni a. Hemi piah lamah hian he thlakthleng hun (transition period)-ah hian a hla phuah danah pawh danglam a awm a. ‘Damlai thlan thim’ tlar hmasa berah chuan ‘Zankhua lo tlaiin in run ka lo lawi a’ (Hnamte, 0:19-0:25) a tih te te laiin ‘Mangtha mai le’ tih hlaah chuan ‘Par ang chul zo duhlai mi u ‘ (Hrangchal, 0:17-0:37) a ti nghal tawng mai a. A dawhthei lovin han sawi kual vel lam a ti ta vak lo va; hei hian hun thara awm a chak tawh a ni ang tih ngaihdan a siam a, harsatna leh buaina te’n a hun hlui kalsan turin an nawr pawh a ni thei bawk a ni.
Kan nunah hian thil chiang lo leh rin dan thiam harsa a awm hian thlakthlengna nei tura thutlukna siam mai a awl thin a. Selder-i’n mahni awm dan leh nih dan tak tak hmachhawn (confronting the circumstances) a tihah hian mihringte hi hun kal tawh ngaihtuahna hian min tibuai em em thin a. Chu chuan engemaw siam that duhna min neihtir thin a ni. Joseph-a hla te hi a mimal (personal) hle a, chumi atanga thlir chuan hengte hi a nunah thlakthlengna awmtirtu ni ngeiin a lang a ni.
Kan nuna thil thleng tawhte hi a sut theih loh a ni tih nemnghehna (levels of acknowledgement) hian thlakthlengna (transition) duhna a hring bawk a. He nemnghehna hi chi hnih a awm a. Pakhatnaah chuan thil hi a ngai rengin a awm thei lo va, thil inthlak a awm thin a. He danglamna pawm thiamna hi a ni. Pahnihnaah chuan hrilhfiahna dang neia pawmna a ni. Entirnan, intihsiakna a awm a, he ngaihdan vawngtu hian lawmman dawngtu chu a thiam vanga puh phal lovin a vanneih vang emaw thiltihtheihna engemaw inrawlhah a puh thin a ni. Joseph-a hi chuan thlakthlengna awm tura thutlukna a siam dawn hian danglam awm tur leh thil thar a tawn tur hi a pawm thiam em em niin a lang a ni.
- DANGLAMNA (UNIQUENESS): Joseph Zaihmingthanga hi mi bik a nihna a hla leh a nunah kawng tam takin a lang a. Pakhatnaah chuan, a hlaah te hian literary device pakhat ‘double entendre’ an tih, statement pakhat, awmze hran hnih nei sawi nana an hman thin kha a awm a. Hei hian a hlate hi a ti hausa a, a hlutna a tizual hle bawk a ni.
Pahnihnaah chuan, amah hi mi bik a nih angin a hlate hian midang hla phuah dan atangin danglamna tak a nei a. Mi nawlpui hla phuah danah chuan lam rik (syllable) inangin chang tin an dah thin a. Entirnan, chang tina tlar inangah lam rik zat inang a awm thin a, Joseph-a chuan a ngaihpawimawh ber niin a lang lem lo va. Entirnan, ‘Damlai thlan thim’ hla tlar hnihnaah khan chang khatna leh chang hnihnaah chuan lam rik sawm awmin iambic pentameter ziarang kan hmuh laiin chuan thumnaah chuan lam rik pakua chauh awmin anapestic trimeter a pawl ve tlat thung a ni. Hetiang hi ni mahse, rem tak leh mawi takin a sa thei zel a ni. Intonation chungchangah pawh stressed leh unstressed syllable a rem danah pawh a thuneihna a lang a; metre mumal tak a hmang lem lo va. ‘Doggeral’ an tih anga meter leh rhyme hman dan thin zawm loh hi Joseph-a hla kalphung hrilhfiahna pakhat a ni.
Pathumnaah chuan, a tumruhna hi a danglamna a ni a. Satliah takin a tumruh lo va, a takin a che chhuak thin a. Zai lama hlawhtlinna a channa kawng pawh hi a bumboh a, ngaihnawm tham a ni. Zai tur te khan kein mi concert naah thian thate nen zai dil ve chang an nei a. A tumah a chiang a, malsawmna leh hlawhtlinna a chang bawk a ni. Piantharna chungchangah pawh mihring tumnaa theihtawp chhuaha Pathian a panna chu malsawmin a awm a. Hetiang taka mi tumruh hi Zofate zingah an tam kher awm lo ve.
Joseph-a hi hla phuahtu leh zai thiam a nih bakah ziakmi a ni bawk a. YouTube-ah a novel ziah chu bung 22 lai a chhiar hman a; hla mai ni lo thu-a tui tak a lo ni reng te hi Zofate tana ama chungchanga chhinchhiah tlak tak a ni. ‘Hmangaihna mittui’ hlaa ‘hmangaihna mittui leh pangpar’ tih lai a phuah chhuah danah pawh William Shakespeare-a lemchan ziah ‘Hamlet’ Jf-a lehlina Awfeli’n Hamleta a tahna ‘hmangaihna mittui leh pangpar i thlan khurah ka surtir kha’ tih khan a hneh thu te pawh amah ngeiin a sawi a. Joseph Zaihmingthanga hi Mizo hnam awm chhung chu Mizo rimawi huangah hian a nung reng dawn a ni.