MIZORAM SORKAR LEIBA

  • Dr. C. Lalrampana
  • A KAMKÊUNA

Mizote hi mahni dinhmun ngaihtuah chiang lo leka khawsak ching kan ni ti ila a sual tampui awm love. Kan duhzawng leh it zawng a nih tawh phawt chuan mahni sum thawh chhuah leh lakluh zat ngaihtuah mang hlei lova a bãa lak hmiah hmiah ngam thin kan ni. Thawmhnaw man to, incheina lam chi phei chu taksa hriselna lam aiin kan ngai pawimawh zawk niin a lang. Hei vang hian chhungkaw tam takin buaina leh harsatnaa nasa zawk an tawh phah fo thin a; bat belhchhah ngai khawpin hmun dang dangah pawisa puk tur zawngin an phi ruai thin. Chhungtinte hian nitin , kartin, thlatin bia kan thawh chhuah leh lãkluh zat ngaihtuah lek lova khawsak tihsana tih changkãn kan ching hle niin a hriat theih. Hei vang hian chhungkaw thenkhatte chu an khawsak a harsat zual phahin thenawm khawveng, chhung khat laina leh neinung zawkte pur buai reng rengin an an phar buai thei hle thin. Zirtirtu pakhat chuan “-Nu tling, patling, nula tlangvãl mifing pangngai ni bawk si; thlatina mahni hlawh leh lakluh zat hre reng chunga thla tawp apianga pawisa puk tur zawng duk duk thinte hi mi ã berah ka ngai” a ti a, a tidik hle mai. Mahni sum lãkluh zah hre reng chunga “kan indaih lo, kan harsa, chuti..khati..” tih kan chin chhung chuan mi mawl tak mahni thawh chhuah zat mil lo leka khawsak ching, midang behchhana nun tum kan ni tihna a ni ber. Hetiang bawk hian khawvel sorkar hrang hrang leh State/UT sorkar zingah pawh mahni dinhmun phu lo leka khawsak ching an awm thin avangin leiba an ngah phah hle thin a ni.

  • MIZORAM STATE DINHMUN?

Mizoram CM ni rei ber, term nga (5) chhung zet 1984-1986, 1989-1993, 1993-1998, 2008-2013, & 2013-2018 CM dinhmun lo chelh tawhtu Pu Hãwla’n State sum indaih loh lutuk avanga deficit/overdraft awm thin sawi mawi nan- “Bat tam chu changkãnna a ni.” a ti ni khan sawi a awm thin. Khami hma atang reng khan kan state sorkar hian sum lãkluhna hnãr a neih numal loh avangin Indaih lai reng reng nei lovin state annual budget mil lovin kan khawsa thin a. Ministry chelh lai apiangin overdraft engemawzat an hnutchhiah thin avangin State sum bã (overdraft) a inhnãwkkhawm a, tunah phei chuan kan tlusawp (collapsed) a ni ta ber mai law’m ni? Hei lo liama Zoram Sri Lanka hi a awm thei dawn chuang em ni? Sri Lanka khuan kum 2022 khan leiba awm thei lo leh balance of payments lama harsatna nasa tak a tawk a, kum 2022 khan an ram GDP chu zaa 8.7-in a tlahniam nia chhut a ni a, kum 2024-ah chuan zaa 3 velin a tlahniam leh dawn niin IMF chuan a tarlang. Lãwm lutuk avanga tap ni lovin, a lungchhiat thlak êm avang zawkin ram thianghlim Jerusalem khawpuia tahna bang (Wailing Wall) kuah chunga tah vawng vawngna tham a ni tawh hial lo maw? Heti chung hian zah nachang lah kan hre lem lo emaw ni? Tun hma zawnga lo sorkar tawh thinte pawh khan an sorkar chhung zawng khan overdraft sut kian tumna tak tak nei chuang si lovin an khawsa thin niin a lang a; Khua a va’n var lo tehlul em! Pu Laldenga (L) khan -“Mi thil tithei lova inngaiin engmah an tithei ngai lo” a ti e, an ti thin. A dik viau mai thei. Vawiina kan ram hruaitute erawh chuan thil ti theia inngaiin-“Kan sorkar chhungin chhung tinah cheng nuai khat theuh kan sem ang emaw, nuai thum theuh kan sem ang emaw, State budget-ah thlai thar leina kan dah ang a, bana kaih policy hmangin mirethei kan khai chhuak ang…chuti khati..” tihte an sawi a. Mahse, vawiin thlengin chutiang chu a tak hmuh tur a la awm lem lo a nih hmel hle. Thu tiama hlen si loh ai chuan tiam loh law law hi i tan a tha zawk. (Thuhriltu 5:5) Tiamthu sut hmang, lem ang der thiam iang ni awm tak kan politician val rualte hian a tak hmuh tur an nei leh ngut ang em? tih chu chhut tham fe a ni ngei ang. Mipui sorkar lo din chhuahna chhan pawh hi Member an ngah vang ni lovin INC & MNF-ah mipuiin beiseina an neih tawh loh avangin an thutiam hrang hrangte a taka an chantir theih leh theih loh enchhin an duh avangin tanbik nei lo (neutral) leh eptu party hrang hrang member engemawzatin kan vote rawn avangin hetiang dinhmun hi an lo thleng ta mai chauh a ni. Mahse, tunah thla 9 an sorkar ta mek. An thutiam tam tak, a taka an hlenleh si loh engemawzat sawi tur a awm tak avangin mipui beiseina a tlahniam mek a ni. Chutih laiin Zoram mipui lah hi bum fin zawh rual kan ni hek lo; kan tlukna ngaiah bawk kan tluleh mai thin si ale! Eng tikah tak kan Zoram hian din chhuah hun nei ve ang i maw?

  • ENGZÃT NGE KAN BAT?

Tarlan tawh angin kan state hian mahni thawh chhuah phu tãwk aia tam hman ral (overdraft) a ngah hle a; Reserve Bank of India (RBI) phalna leh hriatpuinain 2015-2023 thleng hian Open Market Borrowing (OMB) atangin Zoram Sorkar hian vawi 8 zet sum a puk tawh a, a puk tawh zawng zawng hi vbc 840 niin Reserve Bank of India (RBI)-in puk a phalsak zat cheng vbc 990 atanga a puk tawh zat hi paih chuan cheng vbc 150 chiah puk tur a la nei tihna a ni. Nikum July 21 & August 2, 2022-23 chhung lek pawh khan vawi 6 zet RBI atangin a puk hman a. Tichuan, a leibã (overdraft) tling khawm tawh zawng zawng hi ?. 256.396 vbc a tling tawh a ni. Tunhma hun khalehchena sorkar kal tawhte lah khan leiba rulh thawl an tum chuang hlei lova. Nikum hmasa pawisa kum kal taa kan annual budget kha ?. 12, 290.63 vbc singkhat sanghnih zahnih sawmkua leh nuai sawmruk pathum chiah a ni tih kan la hre theuh ãwm e. Kum 2023-24 chhunga budget sum hman zat tur ruahman chu ? 14,341.95 vbc a ni. Mizoram Chief Minister Pu Lalduhoma chuan February 27, 2024 khan financial year 2024-25 atana State Budget a pharh a, kum 2024-25 chhunga Mizoram pum huap Gross State Domestic Product (GSDP) (Tunlaia a man angin) Rs 48,038 vbc ruahman a ni a, kum 2023-24 aiin 22% zetin a pung a ni. Heti chung hian leiba chu kan la ngah cheu dawn a ni. Ngaihtuah zui peihte tan chhut zui mai ni teh se.

  • TUNA KAN DINHMUN CHU?

MPAG-in Mizoram sum dinhmun dik tak a finfiah dan tlangpu chu i han thlir teh ang. Kum 2021-22 Financial Year chhunga Mizoram leibat tlingkhawm cheng vbc. 10,570 . 93 chu kum 2022-23 khan cheng vbc. 10,972 . 49-ah a pung chho a. Mizoram Principal Accountant General-in kum 2022-2023 chhunga Mizoram sum dinhmun a endikna atanga a hmuhchhuah dan tunhnaia tarlan a nih danin, Mizoram leiba (outstanding liability) hi a pung zawngin a kal a. Kum 2022-23 chhunga Mizoram sum thawhchhuah atanga chhuta za zela 3.37 chu sum indaihlohna a ni a. Sum thawhchhuah atanga chhuta leiba awm hi za zela 33.42 zet a nih avangin Mizoram Fiscal Responsibility & Budget Management (MZFRBM) Act danin a phut chu a pha lo hle a ni. Hemi hun chhung vek hian hmasawnna hna 291 thawhna atan cheng vbc. 2,552.59 hman a ni chungin hna hi Dept hrang hrangin an thawk zo thei lova. Hemi avang hian hmasawnna hna thawhte hi hman tangkai a ni thei lova. Zawh hun tur bituk anga thawh zawh loh hi kum 1 atanga kum 5-te a ni hlawm a. PHE, Power leh PWD-in hna an thawh zawh loh avanga sum sen belh ringawt pawh cheng vbc. 87.19 a tling a ni. Kum 2022-23 chhung khan chhiatrupna thleng thin pualin sawrkar laipui atangin State Disaster Response Fund (SDRF) hnuaiah Mizoram sawrkar chuan cheng vbc. 39.20 a dawng a, Mizoram sorkarin a dolet vena tur chu cheng vbc.4.36 a ni a. Mahse, heta sum ruahman a vaiin cheng vbc. 43.56 hi SDRF-ah Mizoram sawrkar chuan a chhunglut ta lo a ni. Mizoram sum thawhchhuah hi kum 2022-23 khan za zela 17.99 in a pung a. Chutih lai chuan Agriculture lama punna chu kum 2018-19 a za zela 12.35 a nih laiin kum 2022-23-ah chuan za zela 6.89-ah a tla thla thung a, Industry lam pawh pung lovin a tla hniam a ni. Mizoram sum dinhmuna thil lawmawm lam ve thung erawh chu State-in a thawhchhuah ve, State’s Own Tax Revenue chu cheng vbc. 247.88 a ni a, kum hmasa lam aia a punna hi za zela 29.2 zet a ni a. Non-Tax Revenue pawh cheng vbc. 405.65 niin kum hmasa aiin za zela 65.20-in a pung a ni. Kum 2022-23-ah khan hmasawnna lam atana hman tur ni lo, sawrkar inrelbawlna leh hlawh ilo atan cheng vbc. 10,092.39 hman a ni a. Budget-a sum ruahman zawng zawng cheng vbc. 11,416.22 atanga chhutin za zela 88.40 zet a ni a. Hmasawnna hna thawhna atana sum ruahman chu za zela 11. 6 chauh a ni. Kum 2023 March ni 31 khan Mizoram sorkara Drawing and Disbursing Officer (DDO) 1,170 zinga 273-te chuan Savings leh Current Bank account-ah cheng vbc. 262.56 an dah tih hmuhchhuah a ni bawk.

  • A TLANGKAWMNA

MPAG-in kan Zoram sum dinhmun hnaivai ber min chhawpchhuahsak hi ngun taka thlir hian a lungawithlak fahran lem loh tih kan hre tlang theuh awm e. Kan state budget Rs. 11,416.22 vbc atangin Sorkar inrelbawlna, sorkar hnathawk hlawh leh a behbawm-ah zaa 88.40% hman ral a ni a; hmasawnna hna (development) atan zaa 11.06% chauh hman theih a ni. A bak zawng zaa 0.54% hi khawiahnge hman ral a nih ve le? Hmasawnna hna thawhna 11.06% chauh kan neih laiin PHE, P&E leh PWD hnuaia hmasawnna hnathawh 291-te chu a huna thawh zawh a nih loh avangin revised estimate atan 87.19 vbc sen belh ngaiin kan khawsa a ni. Annual Budget zaa 11.06% chauh hmasawnna hnathawh nan hman theih a nih laiin 89.19vbc sen belh ngaia plan & project, scheme kan enkawl thin hi enge a chhan le? Contract inleichhawnsak a tam thin vang nge? Kalkawng lakah lambuntu leh man tang ei an awm thin vang em ni zawk? Mipui Sorkar lah hian State Level Monitoring Committee (SLMC) for Monitoring Major Infrastructure Project a din ve bawk nain project hnathawh endik a nihin system monitoring tel lovin an en satliah mai thin a nih hmel a, chuvangin, kum 1-5 thleng hnathawh khawtlaite an awm niin MPAG report atang khian chiang takin a lang thei awm e. Mizoram sum dinhmuna State-in a thawhchhuah ve, State’s Own Tax Revenue chu cheng vbc. 247.88 a ni a, kum hmasa aiin za zela 29.2% zetin a pung a. Non-Tax Revenue pawh cheng vbc. 405.65 niin kum hmasa aiin za zela 65.20% in a pung a ni. Hetiang hi ni mah se, Land Revenue Department-in ram chhiah (tax) a lak hi kum 4 kal ta chhung 2020-2021 atanga 2023-2024 chhung khan a hnungtawlh zawngin a tlahniam a, a pung zawngin thang phei se’ng chuan state sum lakluh hi hei ai hian a tam zawk ngei ang. Tin, thilmak deuh inzepru nia lang MPAG-in a hmuh chhuah chu Kum 2023 March ni 31 khan Mizoram sorkara Drawing & Disbursing Officer (DDO) 1,170 zinga 273-te’n Savings leh Current Bank Account-ah cheng vbc. 262.56 an dah kha a ni. Hetianga sum biru, hman mai theih lova sum jail tãng awm thin hi Finance Department hian a vil (supervise) ngai lo em ni? Kumin March 31, 2024 khan hetianga sum jail tãng hi engzat nge awm belhleh tawh ang le? DDO zawng zawng hian Daily Cash Summary (DCS) hmangin Daily Account Closing nei vek thin se, thla tawp apiangin thuneitu lamin enfiah thin se sum jail tãng hi a awm lovang a, hmasawnna hnathawh a awlsamin a chak zawk ngei ang. Tun anga zalen taka DDO-te dahzui zel an nih chuan state sum lakluh hi pung viau thin mah se, sum jail tâng hi a tam tual tual thei a, a tawpah phei chuan harsatna nasa tak thlentu a ni thei dawn a ni. Engpawhnise, ram rorelnaah hian Pathian ram thlentir tur chuan rinawmna (integrity), felna (righteousness) leh dikna (fairness) tel lo chuan a famkim thei lo a ni tih kan hriat a pawimawh hle.

Leave a Reply

error: Content is protected !!