- Davis Hriatpuia
‘Hnam ral zia’ tih tawngkam hi hman atangin kan tualzawlah a tlángnêl. Eng emaw hlekah chelek a ni ziah a, tawng chungchangah te, hnam lâm leh zai chungchangah te, kan thikthu a chhe viau thin. Mahse, heng thil ni loah pawh hnam nihna (identity) tak hi eng nge tihte pawh ngaihtuah ngun a ngai thin a, a ngai zel bawk ang. Hnam ralna hi eng nge, tihte khawvel history atangin kan thlir nawn leh fo te a ngai a. Hnam ralna bulpui ber chu eng nge tihte pawh beng sika ngaihtuah a, Tirhkoh Paula’n, “Rinnaah chuan in awm emaw, nangmahni ngei inchhin thin ula; nangmahni ngei infiah thin rawh u,” a tih ang deuh khan, chu ralna ramah chuan kan lo in-rubber zuan vel mai mai em tih infiah a ngai e.
- Hnam Ralna Bulpui Ber Chu
Kan vei em em, hnam ralna nia kan hriat chu hnam lâm leh zai te hi a ni a, hman nia Cheraw kàn nawk nawk, tihbawrhbanna nia kan ngaih te khan kan hnam hnuk a khawih niin kan hre ber. Ni e, a dikna chen pawh a awm ang. Mahse, ‘hnam thil’ ni bik tlata kan hriatna thlarau hi hnawl hretin, thil dang pawh ‘hnam thilah’ khun len ve a ngai. Hnam thila kan chhiar tak vak loh kan sakhuana leh kan hnam hunpui ni thinte hmuh ramhuai tlatna leh hmuh mawl tlatna chi – awp bettu (colonizer) Sapho leh kohhranin min tuh pawh hi, hnam thil leh hnam nihna tihbawrhbanna leh tihbo tumna a ni, tiin kan bitum ve chu a hun ta. Tin, kan ramngaw, kan hnam nena inzawmna thûk nei, sawrkar lian zawk kuta pekna dan (law) te pawh hi hnam thil tihbawrhbannaah kan ngai ve dawn em? Tin, a lo thlawptute pawh tibawrhbangtuah kan ngai ve em? Kan ngai chiah lo a ni mai thei, ram leh hnam humhalh tulpui inti deuh deuh pâwl thenkhatte chu a ngawi thei theiah an tan leh tak hi!
Aw le, hmar lama kal tur chhim lam herah kan peng ta deuh. Hnam ralna chhan ber chu politics kal dik lo te, sum leh pai leh ei leh bara inkhuangrual lohna (economic inequality) te, leh khawtlang inrelbawlna tlabalin a hrin moral dik lote hi an ni ber mai. Hengin a hrin chu eirukna, duhâmna leh mahni indah pawimawhna a ni a, heng hi hnam hmelma leh ralna rama min hruai kaitu kailawn chu a ni. Kalchar leh hnam thil dang pawh hi hnam ral theihna thil chu a nihna chen a awm tho a, mahse khing kan sawi tak khi a bulpui ber, hnam ropui leh lal ram ropuite tlukchhiatna chu an ni. Hruaitute an eiruk a, miten inpumkhatna an hloh a, institution an tlakchhiat chuan hnam chhungrilah nget a lo awm thuai a, thing zar anga ro ral mai chu an hmabak a ni thin.
Historian Arnold J. Toynbee-a ziah A Study of History (1946)-ah chuan civilization-te chu harsatna an hmachhawn dan azirin an tluk leh din a fawm a ti a. An tlukchhiat chhan ber chu chhung lama inrelbawlhna dik loh vang a ni. Ram hruaituten anmahni hmasial taka an awm a, mipuite chan-ai laksak a, hleihneih taka ro an relin ram chu a tluchhe thin. Hei hi creative minority – hnamte zinga ngaihtuahna hmang, mi fing tlem tê awka bengkhawn tawh lohnain a hrin hlawhchhamna niin a sawi. Roreltute chuan thuneihna leh nawmsakna chauh an duh chuan khawtlang pumin din chhuahna kawng an hlat hle thin. American historian Jared Diamond pawhin hnamte hi mihringte tihsual vangin an tlu a, vanduaina vang chauh ni loin, a ti. Hruaitu tha lo te, resource hman dik loh te, moral value hloh te hian hnam a tichhe thei tih a sawi fiah bawk. Toynbee leh Diamond-a te pahnih hian hnamte hi an ral chhan ber chu chhungril lama chak lohna vang a ni tih an pawm a – pawn lam atanga lo kal hmêlma avâng ni loin, dikna an nunpui loh vang a ni.
- Roman Empire leh Israel tlukchhiat Thu
Khawvel lal ram ropui tak, Europe, North Africa leh Asia khawmualpui thleng awp bettu Roman Empire pawh kha a tlukchhiat chhan pawh tuna kan sawi chiah khi a ni.
An lal ram chhungrila eirukna te, politics kalsualna te, nungchang chhiatna te, leh sum leh pai lama inkhuangrual lohna (inequality) te chu a chhan lian ber a ni. Rom khua leh tuiten discipline leh civic duty an hloh a, ram hruaitute chu duhâmna leh mahni hmasialna mitin an meng vai zo a, kawng dik reng an hre tawh lo. Sipai huaisenna leh rinawmna a derdep zo a, khawtlang inpumkhatna pawh pum hnih pum thumah a inthen darh zo a nih kha.
German hnamte’n an rawn beih lai khan Rome chu inveng turin a khup a zuai zo a —a rawn beitute an chak vang ni loin, an chhungrilah nget lian tak a awm tawh vang a ni. Hmâna lal ram ropui taka siamtu moral leh institutional strength an vawn reng theih loh vang a nih kha. Hei hian a tar lan bawk chu chhung lam a dik tawh loh chuan pawn lam atanga dotu pawh hneh rual a ni tawh ngai lo. Hnam hmelma tia hnam dang kan kawh hma hian kan hnam chhungril hi kan en hmasak a ngai a ni.
Kum za bi 8th-na hun lai vel khan Israel ram pawh kha Assyrian hoin an hneh a nih kha. Hnam ral chhan kan sawi atangin han thlir ve ta ila. Kum zabi 8-na B.C.E. lai khan Israel chuan Jeroboam II lalna hnuaiah thuneihna nasa tak leh sum leh pai lama hausakna hun an tawng a. He hun pawimawh takah hian Amosa, Hosea, Isaia, leh Mika te ang zâwlneite chu Pathian rorêlna lo thleng tûr chungchânga Hmarchhak Lalram (Israel) leh Khawchhak Lalram (Juda) pahnihte vaukhân tûrin an tho chhuak a ni. Milem biakna te, khawtlang nun dik lohna te, leh mi retheite tihduhdahna te chu an dem a, rorelna dik tel loa sakhuana chu an dem hle a nih kha. Zawlnei Amosa khan huaisen takin mi chak lote leh mi retheite hmang tangkaitu mi hausa tak takte chu a hmachhawn a, rorelna dik chu luipui anga luantir turin a au chhuak a nih kha. (Amosa 5:24). Zawlnei Mika pawhin sakhuana dik, Pathian lawm tlak leh keimahnia Pathianin a phut chu dik taka tih te, khawngaihna ngainat te leh Pathian nêna thuhnuairawlh taka len dun a ni tiin a khai khâwm.(Mika 6:8)
Chûng vaukhânnate chu awm mah se, Israel te chuan an sim duh lo a. An hausakna leh politics lama chak tawk nia an inhriatna chu hmachhuanin, an ram inrelbawlna chhungrilah eirukna (corruption) chuan bu a khuar tlat tho a, duhâm leh vervêk takin an chhunzawm zel a ni. Historian John Bright-a pawhin Israel tlukchhiatna chu sipai chak tawk loh vang ni loin khawtlang nun dik loh vang a ni tih kha a hmuh chhuah pakhat. He Zawlneite au aw atanga hriat theih pakhat chu hnam dam khawchhuahna hi hausakna emaw, sakhaw mi viaunaah emawah a innghat lo – felna (righteousness), dikna (justice) leh Pathian thu awihnaah a innghat zâwk a ni.
- Hnam Ralna Ramah kan awm em?
Hnam dang huat chiam te emaw tuna hnam thil bik riaua kan ngaih – hnam lâm tihbawrhbanna nia tuna kan ngaih te emaw hi kan ram leh hnam ral theihna tur a ni ber lo mai thei. Khawvel ram leh hnam ropui tak tak tlukchhiatna chu ram leh khawtlanga inkhuangrual lohna te (Social injustice), ram leh khawtlang mipui khawsak phung dik lo taka relbàwlna te (Economic injustice), Ram rorêlna dik lo te (Political injustice) leh dân hmanga rorêlna dik lo te (Judicial injustice) hi kan ram leh hnam ralna tur a nih a rinawm. Hengin a hrin chhuah — eirukna te, duhâmna te, sum ngaihna leh engkim mai sum hmanga a hlutna leh tangkaina teh te leh moral dik lo te hi kan hnam hmelma, min titlu theitute chu an ni. Hnam dang laka ILP check phur teh hawr ringawt hi sahuat lai a ni ber lo, check phur ber ber thin pâwl thenkhatte pawh hi heng hnam titlu theitu kan sawiah hian an ring an lo rawlh ve a nih chuan hnam dangte ni loin, anni ngei hi hnam hmelma chu an ni tihna a ni ang.
Tunah heng tlukna hmanruate hian min rûn mek niin a lang. A lan chhuahna chu kawng chhia te, sum ngaihnatna leh engkim sum hmanga a hlutna leh tangkaina teh te, ruihhlo avanga buaina te, hnam bil inlak bingna te, ram economy dinhmun chhe lutuk te, zirna tha lo te leh mi retheiten chan a lawi nei loa bakberh taka khawsaa, hausa bik an awm te leh pawisa neiten an duh lai lai kâwka an neih rikngawt theihna system te hi a ni. Sawrkar laipuiin dan (law) a siam hmanga kan ram hralhna leh corporation liante hnena mi tlem tê hlawkna tura ram pek maite hi ralna sign ni thei zawk chu an ni ang. He hnam ralna kawng thuampuiah hian kan ram leh hnam hi a ding reng tawh em, tih i ngaihtuah tlang teh ang u.