- HC Vanlalruata

Kan Mizo economy lam thiam, Mizoram University hnuai a thawk pakhat chuan, Mizoramah hian sorkar hna hi ‘kan industry neih len ber a ni’ tiin a sawi thin a. A sawi dan chuan sorkar hnathawkin hlawh an lakin sum lengvâk a tam a, hlawh an lak theih loh hlekin sum veivir a tlem leh mai a. Sorkar hnathawk hi Mizoram mipui chéng zât atanga chhut a za zela 5 emaw 6 emaw vel chauh an nih laiin Mizoram a cheng zawng zawngte sum thawhchhuah a za zela 60 chuang kha anni leh service dang (hotel etc) thawhchhuah a ni thin.
Mizoram Economic Survey 2021-2022 ah kha chuan Planning & Programme Implementation department hian ‘service sector/tertiary sector lamin Mizoram mipui sum thawhchhuah zingah 48.06% an thawk chhuak niin a tarlang a. Mizoram mipui za zela 70 vel ni a ngaih, kuthnathawktute (agriculture and allied service)-in an thawhchhuah ve erawh chu 25.93% chauh a ni. Tunhma angin inthlau lutuk tawh lovin a lang a, mahse, mipui za zela 70 vel thawhchhuah hi a tlem mah mah a, za zela 5 bawr leh thawhchhuah hi chu a tam em em thung.
Thil siamchhuahna leh sawngbawlna (industrial sector)-in a thawhchhuah ve hi kuthnathawktute thawh ve aiin a tam zawk a, 26% a ni. Industrial sector atanga sum thawhchhuah hi Mizorama kuthnathawktute’n buh leh bal leh thlai an tharchhuah leh, ramngaw hausakna an haichhuah sawngbawlna lam chu tihtham a awm lova. Helama thawh hlawk ber zawk chu Mizoram leilung atanga tuialhthei/boruakalhthei haichhuah tumte pawisa thawh te, lung lak hna thawktute chhiah chawi tlingkhawm te leh, insak leh kawngsial bakah kawlphetha, tui leh eirawngbawlna hman man atana mipui sum thawh tlingkhawm a ni.
Hetianga kan ram mihring, hna hrang hrang thawk hlawm thumte’n state pum sum thawhchhuah a an lo thawh (contribution) ve ni a, Economic Survey-in a târlan thin hi hetiang lam mithiamte chuan awih har an ti hle hlawm a. Engpawhnise, service/tertiary sector thawhchhuah tam lutuk han en hian kan ‘economy’ hi a hrisel lo takzet a, ICU a lut lek lek ang a ni ber awm e. Chutiang chu a nih mai piahlamah, hrileng avangin sorkar laipui atanga a sum hmuh pung chho zel tur ang a hmu pha lo mai ni lovin a hmuh tur ang pangngai pawh a hmu tlem ta ni a sawi a ni ta leh zel a.
Hetiang kan ram ei leh bar/sum leh pai dinhmun a awm mek lai a Federation of Mizoram Government Employees and Workers (FMGEW) chuan sorkar laipuiin a hnuaia thawkte DA 38% a a tihpunsak thîk a, hetiang chhiah a pek ve an phût hi an ti lutuk lam a ni ta. “Kan chanvo a ni,” tih hi an tanchhan tur chu a ni tih hriatsa a ni a. An thinlungah chuan an pawm nasa ngawt pawhin a rinawm. Mahse, Mizo hnam ‘sem sem dam dam, ei bil thi thi’ tih thuthlung vuantute ngaihtuahna nen chuan a va inpersan ta em!
Anmahni (FMGEW) thuchhuah ngei atanga a landanin nikum July ni 1 khan an DA hi Mizoram sorkarin 17% in a tihpun sak a, kumin January ni 1-ah 17% bawkin a tihpunsak leh tawh a, kumin vek March ni 1 khan 28% a tihpunsak leh an ni. Ni e, FMGEW hruaitute’n an sawi ang hian sorkar laipuiin a hnuaia thawkte DA a tihpunsak ang zat diak diak chuan, Mizoram sorkar hian a hnuai a thawkte DA hi a tihpunsak ve lo ngei mai. A chhan chu a petu sorkar pahnih dinhmun a inthlauh em vang a ni ang.
Sorkar laipui a ministry leh department hrang hrang hi Delhi leh khawpui lian dangah chauh an thawk lova, India rama state kilkhawr ber ber a district kil ber thlenga inzarpharh an ni a. Sorkar laipui hnuai a sorkar hnathawk zawng zawng hi mi nuai 31, sing 1 leh sang 9 vel an ni a. India ram mihring awm zat atanga chhut chuan, sorkar laipui hnuaia thawk hi 0.22% chauh an ni. Keini hi chu 5% bawr vel sorkar hnathawk kan nei thung a (kum 2018), kan thawhchhuah ve chhun tlemzia chu sawi zahthlak khawp a ni.
Chutiang chu kan dinhmun a nih lai hian kan sorkar hnathawk tam ber hi an huangtau em em mai a. Anmahni hmakhua chauh hi an ngaihtuah niin a lang. Hetiang a nih lai hian an vai a hmer vek chi erawh chu an ni hauh lo. A bik takin sorkar hnathawk zinga sorkar tana thahnemngai em em mai, an hna tura an pute’n an tuk piahlam deuh thleng pawha thawk thin hi ka hre ve nual. Mahni hamthatna leh hlawh pun ringawt ni lo, mipui rawngbawl hna thawk tura tih tak taka inpe, an hlawh pawh an thawh phu lo khawpa tam an tih thu sawi tute, an thinlung tak tak a Mizoram leh hnam bakah, sorkar hmangaihtu kan hmu fo hian thinlungah lawmna thar a siam thin a ni.
A hmalama kan sawi bakah khan kumin Mizoram sum hman tur ruahman (budget) a 71.43% hi sorkar hnathawk hlawh, pension, sorkar inrelbawlna senso (administrative costs) leh a dangte-ah hman tura ruahman a ni a; a la bang zawng 28.57% chauh mipui hmasawnna hna (development) atan dah a ni. Chu mai a la ni lova, hrileng avangin kum 2 chhung chu sorkar hnathawk tam ber chu hna thawk lem lova hlawh la reng an ni a. Health department a thawk tam tak leh Police lamte erawh chu an hah hle tih kan hria. A nawlpui erawh chu thawh loh hlawh la an ni.
Kum hnih chuang kal ta chhung khan sorkar hnathawk ve lo, sumdawng, lirthei hmanga eizawng, lo leh huan nei, eizawnna kawng hrang hrang leh kuthnathawk, a bik takin nitin inhlawhfate chuan an tuar na hle a. Nitin inhlawh leh thil zuarte hun rei tak chhung hna an thawh theih loh avangin tam tak chu chhuanchhamin an awm hial a. Mimal enkawl sikul a zirtirtute, chaw dawr a thawk, dawr danga thawk leh hnathawk dang tam tak an hna atanga bán leh thawh zawm tur nei lova hna nei lova awm zui ta tam tak an awm bawk.
Chutiang chu Mizoram mipui mimir zinga tam tak dinhmun a nih lai a, Mizo zinga nihlawh leh dinhmun awhawm bera ding mek sorkar hnathawk, an thawh loh pawha an hlawh kiam lo chu sawi loh, pung chho zelte thiltih dan hi a zak thei lo thawmhnaw hle a ni. Mipui dinhmun leh sorkar sum dinhmun hrethiam tura ngaih an nih lai a anmahni ringawt mai, an hamthatna bil ringawt mai ngaihtuah a sorkar an nawr reng mai hi a khamawm ta.
Sorkar hnathawk tam tak an chawlh (pension) avanga an thawh theih hun chhung kum 60 atanga kum 62 an tlin thleng pawhsei an ngiat phei hi chu tenawm a tling a. A tam ber hi HSLC certificate a an pian kum tidanglama inti naupang an ni hlawm leh nghal. India ramah hian professional kan tih mai, dan hre mite hi (Supreme Court judge kum 65, High Court judge kum 62) an thawh theih hun kum tihsei bik an ni a. Professional tho University leh college zirtirtute bakah mipui mamawh em em doctor-te pawh tihseisak an ni. Midang tan thik chi a ni lo.
Clerk ngawr ngawr tura sorkar hna a lut ni si, administration khawih tura Secretary 2 hial nei tura sorkarin duhsakna uchuak a pek sorkar hnathawk tam berte thawh theih hun kum tih sei sak hi chu tih sa loh a ni. Kan sorkar hnathawkte hian an dinhmun that bik zia te hi hrechiang sela, sorkar sum dinhmun pawh hre chiang ber tur an nih angin an thil ngiat hi sut leh teh se. Chuti lo zawng mipui hian zak thei lo lutukah kan ngai palh mai ang che u.