- Rinfela Zadeng
(Ka lehkhabu ‘Pathian a awm em?’ tiha mi tur pakhat)
Kum 2006 khan British mi thiam chung chuang, University of Oxford, England-a kum 1995-2008 chhunga Professor hnathawk Richard Dawkins chuan lehkhabu The God Delusion a tichhuak a. He lehkhabu, phek 464-a chhah hian khawvel a deng chhuak a ni ber a. Khawvel pumah bu maktaduai thum aia tam hralh niin tawng chi hrang hranga lehlin a ni bawk. Richard Dawkins hi Science zirna peng pakhat – thil nung mawlte atanga zawi zawia lo insiam danglama tuna kan nihna anga kan awm tak dan zirna lama mi thiam chungchuang a ni bawk a, a lehkhabu pawh hi a hawi lam zawngah chuan tha tak mai a ni a. Pathian awm ring lo Atheist te tan chuan he lehkhabu tluka hlu leh tanchhan tha hi tun lai khawvelah a awm lo ang ti ila kan sawi sual lutuk lo ang.
He lehkhabu The God Delusion awmzia leh a bu chhung thuin sawi a tum ber chu ‘Pathian hi a awm tak tak lo a, kan lo hre sualin inbumna lian tak a ni e’ tih hi a ni. Pathian bil neih hi inbumna leh kan tihsual, rinna dik lo tiin he lehkhabu-ah hian a sawi a ni.
A tira kan sawi tak ang khan he lehkhabu ropui tak mai hian Pathian chungchang a sawi avangin ngaihven a hlawh a. Pathian awm ring lote leh Kristiante zingah pawh a tla nain sawi zui a hlawh em em a. Kum 2007, October ni 3-a University of Alabama, Birmingham-a he lehkhabu ziaktu Richard Dawkins leh Dr John Lennox, Northern Ireland, Oxford University, England-a Mathematics zirtirtute inhnialna debate chu en theih turin You Tube lamah dah a ni a. Mi maktaduai khat aia tamin he video hi an en tih kan hre awm e. Chu an inhnialna thenkhat, kan hriat ve atana tha chu kan tar lang dawn a ni.
- Rinna mit chu a del a; Science erawh finfiah theih a ni: Sakhuana nghawng tha lo tak pakhat chu, hre thiam lo chunga lungawi tawp hi thil tha (virtue) anga min zirtir hi a ni.
Science chuan Universe/van thengreng nihna tak hai chhuak turin finfiahna a hmang a. Sakhuanain a dodal chungin kum zabi tam tak chu hei hi a lo kalpui tawhin hemi kawngah hian hma pawh a sawn zel a, chutih rualin Sakhaw chin than dan atanga Science hi lo zichhuak a nih chu kan pha thei awm lo e. Sakhuana chuan engkim hi finfiah kher loa pawm thiam mai turin min zirtir a. Khawvel mawina han ngaihtuah chang te leh engtianga hetianga rawn indin nge a nih han chhut mai mai chang te hian mak leh ropui tihnain kan khat chawk thin a ni. Chu chuan chibai buka han biak mai duhna min neih chaktir rum rum thin.
Van thengreng lo insiam dan leh a mawi ropuina te, mihring nun inkalthelh chipchiar dan te, van zauzia leh a chhunga thil engkim insu buai lova an inher rem thlap te, leilung insiam chhung hun reizia te ngaihtuah hi chuan sakhuana rilru zawnga ngaihhlutna thuk tak kan nei vek a ni. Chu ngaihhlutna leh ngaihropuina atang chuan thil eng emaw bik, tu emaw bik leh aiawhtu tu emaw han biak mai duhna neih a awl hle thin a ni. Heng leilung leh van thil zawng zawng hi amaha rawn indin chawp ni lo, siamtu, dintu awm anga ngaih a awl hle. Sciencein a rawn ken tel chu chutianga siamtu awm anga hriatna leh biak mai duh thut thutna lak ata min zalen tir hi a ni a, mihringte’n kan hriat thiam loh thil sawi fiah nana siamtu thiltih anga sawi mai kan chin em avangin chu zalenna chu a pawimawh hle. Engkim kan hmuh theih chin- television, camera, thawmhnaw, chair kleh a dangte hi siamchawp thil (manufactured object) vek an ni si a, thilnung tinreng te, arsi te, tlang leh lui te pawh hi eng emawina a siam anga ngaih mai hi thil awlai tak a ni.
Mahse, mihring finna sang zelin heng thilte lo indin chhoh dan hi sawi fiah dan tha zawk, khuarel thil vang renga lo insiam thei an ni tih a rawn hmu chhuak ta a. Science awm tan tirh atangin heng thil tobul hriat tumna hi awm tawh mah se, mihring hriatna a la nep em vanga hmu chhuak rih lo mai kha an ni a. Ramsa leh thlai zawng zawngte nen hian inkungkaihna nei vek kan ni tih te; thlahtu thuhmun, hrik timur khat chauh nei – bacteria ang deuh – atanga lo chhuak vek kan ni tihte kan hria. Chumi rawn insiam chhoh zel dan pawh kan hria a, a chipchiarin hre si se lo mah ila eng tianga rawn awm nge tih chu kan hre riak ruak a ni.
Kan hriat thiam danah erawh kim tawk lo a la tam hle. Lei leh van thil inzawm kual vel (cosmos) bul rawn intan dan te pawh kan la hre thiam lo va, hriat thiam tumin kan bei mek a ni. Science thiamna thil tum ber chu kan hriat chin leh la hriat loh kar awl hnawh khah te, kan mawlna zawn atanga hriatna thuk zawk kan neih theihna tura chawl lova beih hi a ni. Sakhuana erawh chuan chu chu tul a ti lo va, hre thiam mang lova awm pawi ti lo turin min zirtir a ni. Zawhna chhan har a lo awm apiangin Science chuan, “Khai le, chhang thei turin i bei ang hmiang,” a ti thuai mai a. Sakhuana erawh chuan, “Pathian tih a ni. Keini lo phusak ve chiam a ngai lo e. Pathian hnathawh a ni mai, sawi belh tur vak a awm lo,” a ti sam et thung.
Chutiang thlirna atang chuan hriat thiam tuma bei tura min nawrtu kha a awm hranpa lo a. Sakhuana chuan hriat thiam chak et etna rilru kha a titiavai zawk thin, hei hi a chhan chu sakhuana hian a hming leka hrilh fiahna chu a pe ve tho a; mahse, harsatna ching fel tak tak tur chuan heng a hrilh fiahnate hi an tawk zo lo a ni.
Chhanna: Hetah hian thu chai tur pahnih an awm a, “rinna mit chu a del a” tih leh “Science chu finfiahnaa innghat a ni” tih te hi. Mi thenkhat rinna mit hi chu a del teh meuh mai.
Rinna kawng bo hi thil hlauhawm thei tak a ni a, a bik takin thuneitu suaksual (evil authority) thu a kawi a ngila zawm nana hman a nih te hian. Chu ringtu mitdel chu sakhaw mi nge khawvel mi tih pawh thliar hran a tul awm e. Mahse, rinna (faith) zawng zawng hi rinna mitdel an ni kher lo a; rinna tih hian thurin nghet (belief) neih te, mi danga rinna nghah (trust) te, inpekna (commitment) te a keng tel vek a, finfiah theih a nih ang thova chiang leh fiah tak a ni.
Mihring ngaihruat thilte leh milem biakna thil lo rin bur ringawt te hi Bible chuan langsar takin a dem tih kan hria a. Pathian leh Pathian Fapa rinna erawh chu ngaihruat thil ni lo, awmze nei leh a chianna awm ngei a ni. Chung finfiahna thenkhat chu fim taka thlirna (objective) atangin a ni a, thenkhat leh chu hmakhawsang chanchin zirna atanga lak theih niin a then erawh chu mimal tawnhriat atanga thlirna (subjective) te an ni. A tihchianna (proof) lam chu sawi ta kher lo ila. Mathematics te kan sawi a nih loh chuan zirna peng dang zawng zawngah, Science pawh tiamin, a tihchianna hi sawi lan kher a ni meuh lo; rinhlelh rual lohva finfiah theih dan kawng awm sawi bak chu. Hetah tak hian Science hian tawp chin a neihzia hi sawi uar a tulna chhan chu – science leh rationality (thil an awmze bulbal atanga hrilh fiahna emaw, a nih ang ngau ngau chauhva thlirna emaw) te hi thil thuhmunah kan ngai palh hlauh dah ang e. Science hrilh fiah theih piah lam thil te hi awmze bulbal emaw nei lo emaw hrilh fiah theih loh hulhual (irrational) emaw an ni kher si lo a.
Entir nan, hlahril/poetry te, thu leh hla thil hrim hrim te, mihring kutchhuak thil cheimawi leh rimawi te hi eng ang nge an nih min hrilh thei lo. Science chuan i pi thingpui in turah tur i telh chuan a thi ang tih min hrilh thei a, tur telh chu thil dik a ni em tih erawh a sawi fiah thei lo thung. Nobel Prize dawng tawh Sir Peter Medawar-a’n a lo ti mathlawn loin, Science famkim lohzia hriat theihna chu naupang chumchiap zawhna awl te te anga lang – Tu nge ka nih? Eng nge he leia ka awm chhan hi? Khawia kal tur nge ka nih? tih pawh a chhang tha fumfe thei lo hi a ni.
Science leh sakhuana ineptirtute chuan sakhuana chuan hriat lohna a lungawipui laiin Science chuan kan chenna Universe min hriat thiam belhtir zel a ni an ti a. Kristiante pawh hian kan hriat thiam loh chinah chuan ‘Pathianin a hre vek’ kan ti thla zen a, kan hriat leh hriat loh kar-awl hi Pathian kan hnawh khahtir thin. ‘Kar-awl Pathian’ (God of the gaps) hmanga chin fel tum kan ang thin hle.
Hetah hian kar-awl (gap) chi hnih a awm tih kan hriat a tha awm e. Science hriatnain a rawn hnawhpin leh nakina kan la sawi tur science vekin kar-awl a rawn siam te hi an ni.
Isaac Newton-a’n Lei hipna Dan (Law of Gravity) a hmuh chhuah lai leh thil tinreng chet kual vel dan a chhinchhiah lai khan, ‘Ka hre thiam ta kuar mai le! A kaida ka man ta bawk a, Pathian ka mamawh ta lo e,’ a ti hauh lo. Chumi letling chiah chu a ni a sawi ni. A chhan chu Mathematics kalphungin universe a hrilh fiah dan chipchiar leh rilzia a hriat thiam avang khan Pathian chu a ngai ropui ta deuh deuh zawk a ni. He laiah pawh hian Richard Dawkins hian tihsual chhiava a neih chu hna thawhna hmanrua (mechanism) leh thawhsakna (agency) a hriatpawlh hi a ni. A hmanrua XYZ ti thei kan neih avangin thawktu (agent) a ngai lo tia sawi hi. A nihna takah chuan hetiang hmanraw fing leh thiamna sang tak tak, science pawhin tha a tih em em te an lo awm hian Pathian kut themthiamzia an lan chiantir hle zawk a ni.