- Mahmuaka Chhakchhuak
Kumpinu awpna hnuaia danglamna kan neihte hi tam tak sawi tur a awm a, sawi kim sen theih pawh a ni chiah lo mai thei. Thenkhatin thingbul, lungbul bia angtein kan pi leh pute kha an sawi thin tak nain hei hi chu a dik chiah lo mai thei a, a hrana bia an ni loin hlauh an ngah avanga an tlawn vang zawk niin a hriat. Heng bakah hian kan pi leh pute khan Tiau chhak lama an awm lai atang tawhin puan mawi leh nalh tak tak an lo tah tawh thinin ziaktu tam takin an lo ziak thin. Heng Tawlhlohpuan, Puanrin leh Pawndumte pawh hi kum 1700 hma lamah khan an lo tah tawh nia hriat a ni a, Ngotekherh, Puanchei, Thangchhuah puante leh Hnahchawite pawh hi Tiau lui kan hmain an lo tah fo tawh nia hriat a ni.
Heng puan nalh leh tha tak tak nei thei tur hian kan pi leh pute khan khawi atanga an lakluh nge a nih tih chu hriatthiam har tak nimahsela finna sang tak an nei tih a hriat mai a. A hmasa berin La a en a, La chu Herawtin an her a, chumi hnuah chuan Lasainain an sai leh a, an chawn lehin chumi chu Hmuiah an kaih leh thin. Hmuia an kaih hnu hian an dinlek lehin La-duang alo ni a, hemi hi a then chuan an chhumin a then chuan buh tui hnangin an hmet bawk a, chumi hnuah Lazarbanah an zar a, Lakhuihin an khuih vek a, a ro hnuah Suvelin an hlum lehin chumi chu puanahte kawrahte an tah leh thin a ni. Heng zawng zawng hi han ngaihtuah chiang ila a technology hi sang tak a ni. Herawta La an her a, a lehlama La a rawn chhuak a, a lehlama a mu alo chhuak zel tura lo thliar hrang thei tura finna sang tak an neih hi a dahhniam theih thlawt lo. Lazai siam chhuaktu ber atana Hmui an han ngaihtuah chhuak thiamte pawh hi muthmuna ngaihtuah ngaihtuah pawhin keini rual tan chuan ngaihtuah chhuah thiam theih a ni thlawt lo.
Hetianga kan pi leh pute’n finna nasa tak an lo neih tawh avang hian thil dangah pawh ngaihtuahna an hmang thiam ngei ang tih a rin theih bawk. Khaw thar kai dawna Ar pa an keng thinte kha han ngaihtuah chiang ila, Ar a khuan loh chuan luah tlakah an ngai lo a, a khuan chuan luah tlakah an ngai thinte kha finna sang tak ava ni chiang em. Kan tunlai thiamna hmang pawhin paihthlak theih a ni hauh chuang lo ang. Thlawhhma tur atana Leiruangtuam emaw Zawng luruh emaw Thing lubul awmna hmun an neih duh ngai loh dante kha tunlai thiamna hmang pawhin a dik lohna kan hriain kan paihthla thei chuang hauh lo ang. Hetiang zawng zawng ngaihtuah hian kan pi leh pute khan finna sang tak an lo nei tawh tih kan hrethiam thei mai ang a, Tuibur an thlawr dan atang ringawt pawh hian an lo fing tawk hle a ni tih a hriat theih avang hian sakhuanna kawngah ngei pawh mawl takin an awm ngai hauh lo.
Hetianga finna leh remhriatna sang tak an lo neih thenkhatte chu Kumpinu awpna hnuaiah chuan tihdanglam alo ni a. Sakhuana lama Puithiam rawngbawlna hna thawktu Sadawt leh Bawlpu rawngbawlna ngei pawh hnawlsak a niin an inthawina zawng zawng pawh thlak danglam sak vek an lo ni ta. Chutiang bawkin mitthi sawngbawl dan leh mo lawm dan thlengin thlak danglam a ni bawk a. Zu in dan ngei pawh tihdanglam a niin kan pi leh pute’n kutni vangthlaa zu an in thinte leh lal leh upate’n a huhoa zu an in thinte chu sual rawngkai ang hiala sawi a lo ni ta zawk a. Dik tak chuan heng hunlai hian zu in thiam lo an awm ngai lo a, zu rui an awm ngai hek lo. Lo in uar deuh a, lo rui deuh chu thil zahthlak takah an ngai a ni.
Hetiang taka inkaihhruaina atana ziak loh dan nghet tak an lo neih hi a tha ber e tihna erawh a ni hauh chuang lo nain tunlaia dan tam tak kan neih a, kan zawm leh chuan si lohte ai chuan a tha zawk ngeiin a rinawm. Zu in chungchangah phei hi chuan kan pi leh pute hunlaia zu in dan kha alo felfai zia kan hre thei ang a, aia upa zahna nasa tak an neih zawng zawngte kha entawntlak tak a ni. Hengbakah hian Kumpinu awpna hnuaia kan awm tak avanga danglamna kan neih langsar tak pakhat chu Khuang kha a ni. Khuang hi mizo nuna bet tlat a ni a, thawnthu tam takah kan hmu bawk. Pi leh pute’n hunpui an hman a, a huhoa an thiltihna reng rengah khuang hian hmun pawimawh tak a chang zel a; Chawngchenah, Chaiah leh Kut chi hrang hrangahte khuang hi an lo hmang tangkai hle thin. Khuang telloa chai ang tih tawngkam atang hian a pawimawh zia kan hrethiam thei bawk awm e. Nimahsela heti chung hian Kumpinu awpna hnuaiah chuan Khuang chu ramhuai biakna hmanrua ang hiala sawi a niin hnawl alo ni.
Khawtlang inenkawlna lamah ngei pawh kum 300 chuang daih tawh dan anga an lo neih thil tam takte chu Kumpinu awpna hnuaiah tihdanglam a ni. Kumpinuin min awp tantirh, kum 1890-ah khan mizoramah lal 63 vel an awmin kum 1947 alo thlen meuh chuan lal 350 lai an lo awm hman hial tawh a. Nimahsela kum 1954-a lal ban a nih takah khan lalte mai bakah mipuite khan awmdan an thiam meuh lo a nih kha. Lal aiawhin Village Council hruaitute’n khawtlangah rorelna an han nei a, vawiin thlengin hetiang hi kalphunga kan la neih a ni. Heng bakah hian kum 1946 atanga Political Party kan neih atang khan tunhma zawnga harsatna kan la neih ngai loh harsatna tam tak kan lo neih phah bawk a. Kum 1972 atanga keimahni puala ram roreltu kan neih atang phei chuan boruak chhe tak tak sawi tur pawh kan hre hlawmin vawiin thleng hian kan la thiam tak tak thei lo a, mipui lamin lungawilohna kan la nei reng thin a nih hi.
Lal neih hunlaia kan khawtlang nun leh khawtlanga roreltu kan thlan chhuah tak hnua kan khawtlang nun lo danglam dan hi sawi tur tam tak a awm thei ang. Kan nunphung tam tak a sawi nghing a, a chhe zawk e tihna erawh ni kher lo mahsela lal neih hunlaia khawtlang nun nen chuan danglam tak a ni. Lalin thuneihna tawp an nei a, thu chhia thu tha engkim an kuta a awm vek kha hmun tam takah chuan mipui tan tha lo deuhin lang mahsela hmun thenkhatah chuan alo tha zawk ni ngei tur a ni. Lal tam tak kan neih zinga lal tha leh khawtlang enkawl thiamte awpna hnuaia mipui thlamuan dante kha sawi tur tam tak kan hre hlawmin a rinawm. Hetiang a nih avang hian Kumpinu awpna hnuaia kan awm chhung khan danglamna tam tak min siam sak a, ram rorelna kawngah ngat phei chuan min chhuahsan hnuah engkim a bul atanga zir chawp leh turin min hnutchhiah a, keimahniin thiam leh thiam loin a bul kan tan chho ve nawk nawk a nih kha.
Ziak leh chhiar lamah erawh rahbi min tuk sak a, ziak leh chhiar lamah hmasawnna kan lo nei a, thil lawmawm tak a ni. Nimahsela kan thinlung min hneh sak miau si avangin anmahni zahna nasa tak kan lo neih phah a, an awm tawh loh hnuah ngei pawh an tawng (sap tawng) chu a ziak emaw a sawi emaw chu kan la zah em em zel tho a, vawiin thlengin intih zahawmna atana hmangte pawh kan lo awm ta hial a nih hi. Mizo tawnga sawi theih reng thil tam takte pawh sap tawnga sawi chak zawk tlat kan lo awm phah zel bawkin tul mang hleiloah kan han hmang thlazen zel bawk a nih hi. Chu chauh la ni loin kan hmingah hialte pawh sap hming put kan lo chak ta zelin mi tam tak chuan sap hming kan lo neih phah a. Sap hming mawi tak pu reng chunga sap tawnga biak theih loh hi an awm nual thei bawk awm e.
British-in min awp tan tirh thlenga khawtlanga lalin rorelna an chan hun hi Zahmuaka (1580) hun atanga chhut pawhin kum 310 emaw lai a ni a, hetih chhung hun hian lalin thutawp an neih avangin mi zawng zawng chungah an awm a. Bawrhsapin min awp atang erawh chuan phuba lakna ang chi reng reng chu khap vek a niin leichawi theih zinga hremna lian ber chu sial chawi tir a ni a. Kumpinuin min awp hnuah hian sial chu cheng sawm li nena inhu tawka ngaih a lo ni.