- Rempuia R. Lutmang
“(Ni hi) Lei atangin nuai za kua leh nuai shawm nuai nga mêl a ni.” –A Lai Bu (1901)
“Lei aiin ni khi hmun maktaduai khat leh nuai thum laiin a lian zâwk.” –Duhlian Zir Tirh Bu (1921)
Tun hma chuan kan thumal thenkhat tâwpa ‘h’ ri tel feih thin hi an ziak tel ngai lo tluk a ni. Tun thleng hian hnam dang, puitlin hnua Mizo tawng rawn hmang chawp chuan hetianga ‘h’ ri tel hi an lam thiam tak tak lo. Vai tam zâwk ‘pahnih’ leh ‘pali’ sawi dân hi a inang reng; an thlûk dân a inan vâng chu ni bawk mah se ‘pahnih’ tiha ‘h’ pahnih awma hi an lam chiang ve thiam lo, ‘n’ leh ‘l’ tih laia hi lam hrang ve bawk mah se a rik dân a inang duh hle.
‘Mizo leh Vai Chanchin Lehkhabu (1903)’ kan en chuan ‘mani, anmani, keimani, hman ni a, khing-hni, thi-na zia, Pathian thu âwi, in thi hnu-in, a hâwn hnu a chuan, hril tha duh lo, nima-shela, shu’ tih te hi an ziah dân a ni a; ziah leh chhiar thiam tir an ni a, an ziah dân va teh fet tur a ni lo. Kan hriat hmaih hauh loh tur chu, zirtirtute kha Sap an ni a, hnam dang an nih avangin kan tawnga ‘h’ awm hi an man fuh lo, chutiang chuan ziah dân an zirtir a, an zir dânin an ziak mai a ni. Hetiang vang hi a ni ang ‘mani lo maha’ tih te kan neih ni; ‘mahni lo maha’ tih zawk tur a ni pek ang.
‘H’ man fuh thei lo e ti lo chuan, ‘ngaihtuah, nimah-shela, theuh, laishuih, rawh, tu pawh’ tihah te hian ‘h’ chu hman nachâng an hre tho. ‘H’ awmna tur zawng zawngah telh nachang an hre lo chu a ni lo. Hun bul lam, thing leh raw innawh lai ngang a ni a, keini pawh awm ve ila, an ziah dân bâkin kan ziak bik lo ang.
Khîngina a hrin chhuah nia ngaih theih, ‘h’ telhna tura kan telh loh tam tak a awm zui teuh mai. Mizopa tawngkauchheh dik taka lehkhabu tam tak kan ziah chur chur hnûah pawh ‘hruih zâwl’ tiha ‘hruih’ chu hun rei tak chhûng ‘hrui’ tiin kan ziak a. Bible-ah pawh ‘h’ tel loa ziah reng thin a ni a, tunah Mizo Bible OV Re-edited 2017-ah hi chuan ‘hruih’ tih a ni ta vek awm e (2017 edition hma pawhin an lo thlâk tawh zâwk pawh a ni thei).
‘Bâwih’ tih ngei tur pawh ‘bâwi’ tia ziak kan la tam hle, tun thleng hian ‘bâwih’ tih aia ‘bâwi’ tih dik zâwka ngai an la awm (Bâwitlung tiha bâwi hi chu Halkha tawnga ‘lal’ tihna atanga lo kal a nih chuan ‘h’ telh loh a dik thei tho. Hakha-Chin Bible-ah LALPA kan tih hi BAWIPA tih a ni).
Pathian thu âwih tih te, kawng âwih tih tea ‘âwih’ pawh hi ‘âwi’ la ti ngar ngar an awm mai thei. Leplêrh, lêrh tih te pawh ‘h’ tel loa ziah dik zâwka ngai tlat an la awm a, hrilh hleih theih an ni lo. ‘H’ telhna tura lang, tun thlenga mi thenkhatin telh loh dik zawka an ngaih si hi a la tam hle.
Hetiang vâng hian ‘adverb’-a ‘h’ tel ngei tur nia lang pawh, “Thil a tla darh nuai, mipui an buai nuai nuai” te kan ti a, ‘nuaih’ tiin kan lam ri tho si. “I duh chuan ti biai rawh,” te kan ti a, ‘biaih’ tiin kan lam tho. Hei hi lehkhabu tam bera a chuan dân a ni hial mai thei, ‘h’ tel loa ziah hi.
Kan sawi tum berah lût tawh teh ang. Number kan chhiarnaah hian ‘nuai’ tih a awm a. Hei hi, a chhiara inchhiar chu a awm lo na a, mi tam ber chuan ‘h’ telin ‘nuaih’ kan ti thin, maktaduai tih pawh a nihna takah chuan maktaduaih tiin ‘h’ kan lam tel. Hei hi a thumal tobul kan hre lo, Mizo tawng an siam chhuah laiin kan tel ve lo; chu vang chuan ‘h’ telh ngei tur a ni leh nih loh chu kan sawi thei lo, mahse ‘h’ kan lam tel.
Kan pi leh pute khan number chhiarna hi tam tak an neih a rinawm loh. Chawngchen zaiah hei hi kan hmu,
“Chawn in rel e, chawn tin thang in rel,
Bel lian sawm thum chawn tin thang in rel;
Bel lian sawm thum chawn tin thang relna,
Ka pu run chhung a dai ngai lo e.”
Hetah hian sawm thum tih kan hmu a, sawm thum tak tak a ni kher lo ang, an zu bel tamzia an sawina a ni zawk ang. Lersia hla an sawi thin a,
“Ka do Lutmualate u,
Duhlian za thum tui ang seng aw ti,”
tih a ni a, a hma aiin a tam deuh a, ‘za thum’ a nih chu. ‘Za thum’ sawina hi hla hlui dang a la tam mai. Lersia hlaa ‘Lutmual’ hi ‘Lutmang’ tihna a ni a, Ralteho sawina atan an hmang a ni awm e.
‘Sawm’ leh ‘za’ aia tam hi an nei sa ang em? ‘Dungtlang sang thum’, awh khaih! Hei chu, mi pawi kan sawi palh reu reu ang e! ‘Sang’ hi chu an nei sa tura ngaihruat chhin ta ila, a aia sang ‘sing’ hi an neih a rinawm loh, ‘nuai/nuaih’ phei chu an nei lo tawp ang tih a rinhlelhawm loh, hmanna tur nei miau hek lo. An insawi tam viau hian ‘za thum’ an inti tawk a ni. Lallula Zopui Zai-ah pawh,
“Chhimtiang hmartiang kan infawk dim e,
Tlan zai rel lo keimah Hratdanga
Za thum rual hnu ka dal zel nang e,”
an ti a, chhim lam leh hmar lam awm khawm (d$m) chu tam an inti hle mai a, ‘za thum’ an inti a nih chu.
‘Za’ aia tam hi hla hluiah hmuh tur a awm lo a nih loh vek chuan kan zawng hmu zo lo a ni tal ang; ‘sing’ tih phei chu khawiah mah a awm lo ang. Chu vang chuan, number kan chhiarnaa ‘nuai’ kan tih hi “An awm nuaih nuaih” tih ang chi tawngkam ‘nuaih’ atanga lak ngei niin a lang a, ziah dan dikah pawh ‘nuaih’ tih ngei tur niin ka hria. ‘Nuaih’ (number) a tlin meuh hi chuan a tam tham tawh reng reng a, a ni deuh nuaih tawh hrim hrim.
“H kan lam tel lo reng reng” ti tâwk an awm ang. Ni e, lam tel lo tam tak an awm thei ang. A chhan chu, kum 1900 atang tawh khân ‘h’ tel loa ziah char char a ni a, ziaka kan hmuh theih zawng zawngah ‘h’ telna pakhat mah a awm lo ti ila, kan sawi sual em lo ang chu maw. Kan chhiar thin berah ‘h’ a tel miau loh chuan a ri loin ‘h’ tel loin kan lam thang a, a taka kan sawi chhuahnaah pawh ‘h’ tel loin kan lam chhuak chawp ve leh mai a ni, kan tih luih pawh a ni lo, ziaka a awm vang a ni. Hetiang vâng hian alawm ‘lêr’ tih pawh ‘h’ tel loa lam thiam an tam em em.
Zirlai bûah kum za chuang ‘nuai’ tihin a awm tawh a, a ziah dânina a thununte chuan ‘h’ an lam tel thiam tawh loa ni mahna. Chutih rual vêk chuan, kum 100 pawh ni se, kan leili nena a inrem loh avanga ‘h’ lam tel char char hi kan tam zâwk si ang. Mi thiamte’n ‘h’ an ziah tel loh vânga lam tel lo ve ringawt ngai lo kha tun kum 100 chhung hian an awm ve char char reng tihna a ni.
“A kiam leh ta duai mai” tih te, “A âng leh hluai thin” tih tea ‘duai’ leh ‘hluai’ te nena teha ‘nuai’ tia lam a dik zâwka ngaih tlat theih chu a ni ve; mahse, a rik dan a inang chiah lo. “Sat chhe buaih rawh”, “Ti hnawk nuaih suh,” tih tea ‘buaih’ leh ‘nuaih’ tih ang hi a pâwl zâwk a. ‘Nuaih’ tia ziak duh tlat kan awm a nih pawhin dem theih kan ni lo ang, hrit phak loh ata ‘h’ tel ngeia ‘nuaih’ ti thin kan ni si a.