- Debbie Rinawmi
Nitin nun kan hman naah hian kawng hrang hranga intihnatna a thleng chamchi a. Mi kan tin a a, midang lak atang pawhin natna kan hmu fo a nih hi. Hetih lai hian ‘intihnatna’ han tih hian a huam zau hle a, taksa inhliam emaw intihnat mai bakah thinlung leh rilru intihnatna te pawh a awm a, a hluar nasa telh telh lehnghal a. Amaherawhchu, tun tumah chuan taksaa intihnatna (physical violence) chauh kan tar lang dawn a ni.
Khawvel pumah hian taksaa insawisakna te, intihnatna te hi ni khatah ringawt pawh a thleng hnem hle a. A tlangpuiin, mipa emaw hmeichhia emaw pawh ni se la, mi nawlpui aia ei leh bar kawnga harsa te, thiltihtheihna nei tlem te leh khawtlang nun ho naa hniam deuh te hi a tuartu an ni deuh zel a ni. Chuvangin, hmeichhia chauhvin an tuar kan ti thei lo va, mipa chauh hi zaa za tuarna thlentu an ni kan ti thei hek lo a ni. Makepeace chuan hemi chungchang hi sawiin hmeichhia te chuan an chungah kawng hrang hranga harsatna a thlen changin- taksa leh rilru lam tiamin, thuneitu te hnena thlen mai nachang an hria a, anmahni pui thei tur rawna pan an hre lo zawk a; mipa erawh chuan sawi chhuah an harsat a ti a ni. Dikna tam tak a awm awm e. Mipa mizia kan ngaih thin danah chuan tawng tam lo tih hi a ni a, hei hian kungkaih tam tak a nei a. Harsatna an tawh pawhin inbunruah an harsat a, mipa lo riaua hriatna an nei, hei hian rilru dam lohna tam tak a thlen a ni. Chuvangin tawrhna tam tak hi kan khawtlang kan inrelbawl dan, chumi in rilru puthmang min pek in a hrin te pawh a tih theih ang chu.
Selmini leh McElrath te chuan an zir chianna ah mipa hian kut inthlakna an tuar nasa zawk a, mimal angah chuan mipa, kawppui la nei lo inrintawkna nei tlem te leh an hun hmasa lamah tawrhna nasa tak lo tuar tawh te’n an tawk nasa zual a ni. A zat thu hlaa mipa leh hmeichhia ah hian tu nge tuar hnem zawk tih ah hian zawhna a tam thei hle a. Khawtlang inrelbawl dan leh chhungkaw inrelbawl te pawhin thui tak a hril awm e. Kum 1990-ah Gartner, Baker leh Pampel te’n zir chianna an neihah chuan taksaa tawrhna tuar tu te ah hian a tam zawk chu eizawnna mumal nei lo an ni an ti a. Hmeichhia te chu he lama pachhe zawk an ni chungin tualthatna leh taksaa inbeihna lamah an tuar tlem zawk thung a. Chuvangin, a chhan hrang hrang a tam a, puh ber tur pawh hriat a har a ni.
Kan khawtlang inrelbawl dan hi han thlir ta i la, a thatna leh that lohna tam tak a awm a; pawisa thirin hmai hnih a nei ang chiah hian. A chunga kan tar lan te pawh khi mi rama zir chianna an neih a ni a, kan tan pawmawm tak a ni thei a, a ni lo thei bawk. Mi ram nena khaikhin ralah chuan tualthahna te pawh hi a thleng tam lo hle a; chutihrualin, hman leh tun nena han tehin heti lamah kan sang tawh hle. Hman lai deuhah chuan hetiang ang vanduaina a thlen pawhin ni engemaw zat chu khawtlang titi a ni thin a; tunah chuan chanchin tha lo te hi ni tam kan sawi zui hman lo chu a nih hi. Mizoram police in tualthah thubuai a ziah luh hi kum 2014-ah phei kha chuan a tam fal hle a, 45 lai a ni. CID (Crime) branch in a tar lan danin kum 2014 atang khan kum nga chhung chu Mizoram police-a tualthah thubuai ziah luh hi 156 teh meuh mai a ni. A hnu lamah han tla hniam ve deuh mah I la, kan ziaawm viau lo a ni. Tualthah case zawng zawng hi mipa awrh vek a ni lo va, tuartu zawng zawng hmeichhia chauh an ni lo bawk a ni. Pawngsual case te pawh sawi kai ta zel I la, hmeichhe tawrh tur chauha ngaihna hi a lian hle a. Mipa hian an mipatpui atangin an tawk a, hmeichhe lak atangin an tawk bawk a ni. Amaherawhchu, report hi a tlem hle a ni.
Khawvel huap angin sawi ta i la, pawngsual hi hmeichhe tawh tura ngaihna awm mahse kum 1980 atang khan mipa chunga thleng nia hriat a ni a, a tlangpui thu in mipa naupang chunga thleng a ni. US-ah chuan mipa leh mipa inpawngsual hi an thinhrik nasa em em a, mualphona na tak anga ngaih a ni. Psychologist Sarah Crome-I’n a tar lan danin sawmah pakhat pawh report a lut tling lo a ni. Ram hla zawk kan sawi ta sa sa a, zirchianna pakhat (Hannon et al.) in a tar lan danin 23.4% hmeichhia leh 10.5% mipa in pawngsual an nih thu an report a. Kum 2008-a United States National Crime Victimization Survey in zir chianna a neihah mipa 98 kawmna neih an ni a, chumi ah chuan heti lama tawhsual tawk tawh in report zinga 46% te chu hmeichhia in an tawrh tir tih hmuh chhuah a ni. Hei hi kan ramah pawh a thleng ve mek zel a ni; mi ramah chauh ni lo, kan ramah ngei pawh hian pawngsual tawk tawh te hian thinhrik an tawk nasa hle a, chhungkua mualphona ang hiala ngaih thin a ni a, he ngaih dan hian kan aw min chhuahtir thei lo fo a ni.
Chuvang, nu leh pa leh zirtirtute pawh heng zirtirna te hi kan fa te kan zirtir a tul mai bakah mipa leh hmeichhe angkhata zirtirna hi kan a pek hle a ni. Kan chhehvel leh kan ram mai ni lo, keimah ni tan ngeia dikna kan au chhuahpui hi huaisenna dik a ni. Dan in min humhalh em avangin hmeichhia zawng zawng kan him lo va, chak zawk nia kan inngaih avangin mipa zawng zawng pawh kan him bik chuang lo, i fimkhur tlang ang u.