An Damna – Kan Damna
(World Rabies Day – 28th September, 2022 pual)

  • Dr. Benjamin Lalduhawma (Bena Ralte)

“Ran daktawrte hi an thiam ber, a chhan chu an damlote phai lama refer pakhat mah an la nei ve lo.”

Whatsapp lama fiamthu message ka dawn a ni a, ka thiannu pakhat min rawn thawn niin, ‘forwarded many times’ tih kha a lang tel bawk a, a kual nasa viau tawh a nih hmel, a ram pum huapin kan lo nuihpui hluah hluah tawh a ni mahna. Kei, a ran daktawra ngei pawhin ka hlimpui kher mai. Fiamthu tel lova khawsa thei lo Mizo society, mi chhiat tawh chungchang meuh pawh fiamthu atana lo her kual duh tawk an awm zelnaah hian keini ran daktawrte ngei pawh hi fiamthu thawh nan min hmang awl lo va, huat enah kan en bik hek lo; min ngaih nep tak tak vang a ni bik lo tih hai ngai bik hek lo i! Ama’rawhchu, “Mahni damlo enkawlte sa ei thin awm chhun chu ran daktawrte” tih in lo nuihpui kur kur karah khan mahni damlo enkawlte khuaikhem ve ngai lo daktawr kan nih hi min lo hriatpui ve tho ula aw.

A thu tak deuh lamah aw ni ang. Khawvel hmasawnna kal zelah mi tinin smart phone, internet speed chak tak nena thuam kan hum fir fer tawh a, kan information mamawh pawh library-a kala hah hnepa lehkhabu chhah tak tak keu kual ngai tawh lovin, second rei lo te chhungin inthiar pah te’n kan click chhuak ta zet zet mai. Tlawmngai pawlin khawtlang tana hnawksak chhungkua chu an duh leh an in an thiahsak a, an duh leh khua atang pawhin an hnawt chhuak thei nia kan ngaih hun te pawh hmanlai an chang ta, tunah chuan dan bawhchhetute ngei pawhin ‘right right’ kan tia, YMA pawhin mi harsate tanpui bak chu rum takin dan kenkawh lamah hma a la tha ngam ta meuh lo chu a nih hi.

Hetiang taka hriatna zau zawk nen kawng tin renga hma kan sawn zel lai hian, hringnun hlim taka kan hman theihna tura kan rante leh anmahni enkawltu ran daktawrte’n chanvo pawimawh lutuk tak mai an neih hi hmu thiam tawh eng zat tak awm ang i maw? Ran daktawrte chu kan vawk til la tur te, bawng mawng zen tur te, kan ran vulh a damloh changa min enkawlsak tur an nihna chin te hi chu hman ata tawh kan hre fur a, amaherawhchu, “An damlote phaiah an refer ve ngai lo” tih fiamthu lo nuihpui hluah hluahtu zingah hian, keimahni ngei mai natna khirh nena dam lova phaia refer kan ngaih lohna tur hian, ran daktawrte hian an theih tawpin ral ven hna min lo thawhsak thin a ni tih te hi hre thiam pha eng zat tak awm ang i maw? “An damlote sa ei thin daktawr” tia kan fiamthu piah lamah hian ran hrisel, dam tha lai sa chauh mipui ei tura chhawp chhuah a nih theih nana chhun ni sen sa hnuai leh zan tai rekah pawh thlan tui far zawih zawiha an thawh chhuah thin dan te hian whasapp message mai ni lo, Mizo mipuite thinlungah ‘forwarded many times’ tih a chan ve a hun ta viau a ni.

Thian zingah han indeu fiam nana “Nang chu vety lam chan i ni” han tih te hi fiamthu tawngkam lar tak niin, mihring ni ve lema ‘vety lam chan’ han nih chu tlema rual pawl ve phak lo nia ngaih a ni thin. Mahse, thil hi a nihna tak han chhut chian erawh chuan vety lam chan hian mi zawng zawng leh kan nunphung zawng zawng deuh thaw hi a lo huap reng mai!

Google map han en ila, Mizoram chhung china phaizawl rem tha zawn chu hmeithai zinga til zawn ang chauh niin, tlang leh ruam chhengchhiain kan ram chin chu a lo bawh khat tlat a, vai buh tel lova kan khawsak theih nana han cheibawl tur chuan hun, tha leh thiamna sang zawk kan la mamawh tam viau dawnin a lang. Chu tih laiin Pathian hian sik leh sa nuam tak, ran leh ramsa te tan pawhin an ngeih tawk em em mai min pe a, sa chi tin reng ei hnam kan lo ni nen, Mizote eizawnna atan leh Zoram thar kan tih ve fo thin innghahna atan pawh hian ran vulh hi ruatsak kan lo ni reng a ni mai em tih pawh hi ngaihtuah tham tak a ni asin. Hetianga kan ram economy a zuan dawrh dawrh nana Vety Department pawimawhna leh tihchangtlun zel a pawimawhzia lam hi chu hun danga sawi ah khek ta rih ila, tun tumah chuan hrisel leh hlim taka nun kan hman theih nana ‘Vety lam chan’ hi i han hrut phawt teh ang aw.

WHO-in a chhinchhiah dan chuan mihring natna chhinchhiah chin hi chi hrang sing tel a awm tawh a, ni tin deuh thaw natna chi thar hmuh chhuah belh a la ni bawk. Heng natna chi hrang hrang zinga za zela 60 atanga 75 zet chu ran leh ramsa te atanga kan kai theih natna an ni a, chung zinga tam tak phei chu e, mihring zingah rawn tai darh ta hlauh sela a tihdamna awm hauh lo, ‘weapon of mass destruction’ ang maia kar lova a maktaduai tela kan pulh pukna tur natna hlauhawm an lo ni reng mai! Chutiang hun rapthlak a thlen lohna tura tan lak leh, ran leh ramsa zingah hmuh chhuah a lo nih hlauh pawha a darh lohna tura rang taka hma lak nghal chu ran daktawrte kovah a innghat a, an mawhphurhna pawimawhzia leh hautak turzia chu kan hriat thiampui thei deuh awm e.

Hetianga mihringin ran leh ramsa atanga kan kai theih natna eng emaw zatah hian a hlauhawm ber pawl zinga pakhat chu ‘rabies’ (ui a hri) hi a ni a, vawiin hi World Rabies Day a nih angin he natna chungchang hi mipui vantlangin ka hriat atana pawimawh zual i han thlur zuai zuai ang hmiang.

He natna tihbaiawm zet mai hi a upa tawh vang vang hle, Aristotle-a sawi danin tuan leh mangah, kum 4000 chuang liam ta daihah khan Egypt leh Greece ramah te an lo buaipui tawh na chungin, vai len vawi hnihna hma lawk 1885 kumah khan he natna laka invenna (vaccine) chu hmuh chhuah a ni ve chauh a, a tihdamna tur damdawi phei chu vawiin thlengin hmuh chhuah a la ni ta lo! Mihringte thiamna hi a sang tawh kan tih viau laiin, hetianga natna upa tawh lutuk tihdamna pawh la siam thei lo leh thisen far khat pawh la siam thiam lova, kan mi thiam rualte nena blood donation campaign la kalpui luih luih reng mamawh kan nihna hian Siamtu laka mihringte eng mah kan nih loh vai vaizia a tichiang hle.

He natna hrik hi bak, chinghnia, sihal, zawhte bakah ran leh ramsa chi hrang hrangin an pu darh ve thei tho nain, mihringa he natna vei chhinchhiah zawng zawng deuh thaw hi chu a hri vei ui ain a seh atanga an kai a ni. Tun thlengin khawvel pumah mi sing ruk dawn he natna vang hian an thi kum tin a, India ramah ringawt pawh kum tinin mi sing hnih bawr vel chu he ui a hri vang hian an boral ziah anga chhut a ni.

Ui a hri hi uiin mi a seh atang chauhva kai niin kan lo ngai a ni maithei, a zawng zawng deuh thaw chuan a dik nain, he natna thlentu hrik hi a natna veitu ui chil(saliva)-a awm a nih miau avangin thi zur zur khawpa mi a seh chauh ni lovin, mi a liah hlep hlep chauh pawhin kan kai thei a nih chu. Naupan lai khan pan leh pem te ui han liahtir te kha kan ching viau thin a, he ui a hri mai bakah natna dang te pawh kai theihna remchang tak a nih avangin a lo finthlak lo hle! Nula tlangval chesuala nau pai ta hi han zawt ila vawi khat chauh chesual hi an ni tlangpui zel a, mahse, vawi khat chauh leh vawi tam tak chesual pawh a hun lai nang fuh rau rau chu an puar len dan leh pai chen a ngai tho ang hian, uiin mi a seh kak duai emaw, pem hlek emaw, a chil per kan pema a luh emaw chauh pawh ni sela vanduai tan chuan a hlauhawm dan a inang thei vek mai. Ngaihsama namnul mai chi a lo ni hauh lo!

Ui a-in mi a seh hian mihringa a natna rawn lan chhuah hun hi thla hnih atanga thla thum te a ni tlangpui a, chutih rualin uiin a sehna hmun leh taksaa a natna hrik lut zat azirin kar rei lo te atanga kum khat te pawh a ni thei a, kum rei tawh tak, uiin a seh atanga kum 10 leh kum 20 hnu lam daiha rawn lang chhuaka thihpui ta chauh te pawh hriat tur a awm ve tho mai. Chuvangin uiin mi a seh hlimchhawna kan at nghal bual bual loh vang maia ngaih lo tihthat nghal veng veng ngawt chi a ni hauh lo a nih chu.

He ui a natna hi natna azawngah a vei tih hmuh chhuah zinga thihpuitu (case to fatality) an tam berna hri a ni a, a hri an kai a ni tih a lan chhuah tawh chuan thil mak danglam bik te a thleng a nih loh chuan mihringin an thihpui ngei ngei tura ngaih a ni. Tunlai thiamna sang zawk eng eng emaw hmangin a natna veite nunna chu eng emaw chen pawh seisak chu a theih pawh a ni mahna; mahse, chu chuan hrehawm taka an tawrhna a tisei mai chauh a ni. Hrehawm taka an na tuar lai hmuh reng ai chuan thihpui tur tho tho, a rang thei ang bera kaltir mai kha an tana kan tih theih sang ber tur chu a ni mai; a rapthlak asin! Hetiang taka natna tihbaiawm a nih lai hian, thil lawmawm tak erawh chu awlsam taka kan inveng thei hi a ni.

He natna laka kan ui venna tur (vaccine) hi Vety Department, ATMA, KVK, NLM hnuaiah te leh mimal leh pawl ang pawhin a thlawnin an pe chhuak fo va, a thlawna lak tur a awm loh lai pawhin hmun hrang hranga Vety hospital leh private clinics atang te pawhin man tlawm tea lak theih reng a ni. Uiin thla thum an tlin veleha laktir a, a bak pawh kan vulh chhunzawm chhung chuan kum tina pek zel tur a ni, kum khata vawi khat chauh pek ngai chu a hautak lem lo. Kan ui vulhte tan chauh ni lo, keimahni leh mi dang tan pawha thih leh dam inkar hril thei thil a nih avangin kan ngaih pawimawh a tul hle.

Ui emaw, zawhte emawin mi a seh a nih chuan a hlimchhawnah a sehna hmuamhma uluk taka tui leh sahbawna minute 10 atanga minute 15 chhung sil nghal hian, kha a sehtu khan a hri lo vei pawh ni sela nunna tam tak kan chhan thei a, chumi zawhah chuan a seh atanga darkar 24 chhung ngeia damdawi in hnai ber panpuiin, ui a hri dannain kan inchiu nghal ang a, hemi bakah hian ni 28 chhungin vawi li dang inchiu zui a ngai bawk. Hemi atana inenkawlna senso zawng zawng hi cheng sang hnih bawr vel bak a ni lo va, nunna chhan nan chuan na lo tak a ni. Ngaihsam taka kan khawtlaipuia a natna a rawn lan chhuah hman hlauh erawh chuan eng injection leh rul sa mahin mi a chhan thei tawh lo thung.

WHO chuan a hminga “United Against Rabies” tih changchawia hma lakna kalpuiin, kum 2030 hma ngeia ui atang bika he natna mihringin kan kai thin chu tihbo tumin thapui a thawh mek a, vai ram lamah te chuan a la khirh deuh pawh a ni mahna. Mizoramah erawh chuan khawlaia ui vak vai mai mai hmuh tur awm lovin, kan rama uite chu neitu nei vek an ni a, a neitute’n ngai pawimawha tha taka kan ui vulhte theuh he natna laka invenna (vaccine) kan laktir vek a nih chuan, he WHO hma lakna pawh hi kan ramah chuan awlsam takin kan tihlawhtling thei awm e.

Mi hi ngaihsam tak tak kan la tam viau a, thufingin ‘tihdam aiin inven a awlsam zawk’ a tih laia inven lam ngaihsak si lo, natnain min han tlakbuak tak achenga damna tur a nih chuan tia Kelkang lei leh ran thisen pawh eia in ta duak duak hi mi eng emaw zat kan la awm thin. Kan taksa tana tha lo leh natna ngei ngei te pawh hi thawklehkhata kan chhiatpui nghal burh lem loh hi chu ngaihsamah kan tlakpui mai zel a, a tawpah buaina zakhua mi a thlen leh si thin. Ran vulh chungchangah pawh hian kan rante’n an thihpui natna tam tak hi awlsam taka invenna (vaccine) laktir hmanga kan pumpelh theih ni reng si, kan ngaihthah avanga tihdam rual lohva an lo kai tak natna an ni fo.

A chunga kan sawi tak ang khan mihringin kan natpui natna tam zawk hi ran leh ramsa atanga kan kai theih natna an nih vangin, kan rante hrisel leh hrisel loh hian keini mihringte nunkhua thui takin a nghawng a ni tih hriain, a breed tha leh kan hlawkpui dan tur chungchang chauh ni lova, kan hrisel nan kan rante an hrisel a tulzia lam te hi kan ‘google’ tam a ngai. Ran vulhtute’n vulh mawl tawpa an dam loh huna ran daktawr panpui leh ngawt lovin, an dam that lai leh khua a la tlai hma ngeiin he ui a hri mai ni lo, natna chi hrang hrang laka an invenna tur hi i ngaihvensak thin ang u hmiang.

An damna hi kan damna tur a ni si.

Leave a Reply

error: Content is protected !!