- Thangsawihmang, Rengkai, Churachandpur
Pu Vanramchhuanga’n MAL Chanchinbu ‘Thu Leh Hla’ hi kum khat aia rei min rawn thawn tawh a, hriatna tuipuia chêng, ziaktu ropui tak tak te thuziak ka chhiar a ngaihnawm ka tih rualin ka hriat tlemzia min tarlang ni a ka hriat avangin ka zak ru ṭhin. Mahse, thuziak pahnih ei harsa ka tih em em a awm a, chu chu a ni ka rawn khawrh chhuah duh chu.
‘SIKPUI RUAI’
Thu leh Hla, December, 2014 phek 40—41 -ah chuan Pu Dr.K.C. Vannghaka chuan Sikpui Ruai inṭanna chu heti hian a ziak, “Rochun thawnthu kan tarlan zingah Tuanpuii leh Chhawrtuineihlala te chanchin tlem kan tarlang tawh nain he mi te thawnthu hi an chet tlatna sulhnu aṭanga thlirin Legend zingah pawh chhiar tel chu an ni a. Tun hma lama Hmar Hnamin December thlaa Sikpui Kut/Lam an lo hman thin kha Tuanpuii leh Chhawrtuineihlala te thawnthu aṭanga lo inṭan a ni a. An hlaah pawh chuan,
“An tur a sa, thua ruol aw;
An phawsiel le an ral fei te zuong thaw ie;
Sum ra zula ka lei do aw”,
(A sur a sa hnuaiah inthurual takin Ral feite leh phawte nen kan zuang tho va, Chhum zuiin ral ka do va Mei chhûmin min hruai a ni)
Sikpui inthang kan ur laiin
Cha tuipui ma ri la
Khang intan
(Sikpui inthang kan ur lawk laiin Tuipui luang pawh, A vang zawngin a kang chat mai a ni,) an ti thin.
He thu ziaktu Pu.Dr. K.C. Vannghaka thuziah hi dik lova ka hriat avangin zah tak chungin a dik zawka ka hriat dan ka rawn phawrh chhuak, Hranglien Songate chuan min hrilh (Hmar Chanchin p,109). Rev. Liangkhaia chuan vai len hun chu kum 1850 niin min hrilh. (Mizo Chanchin p,74).
Pu H.V. Vara chuan Sikpui lâm hi Shana (Sanzawla) awm laia lo inṭan tawh niin min hrilh. (Hmar Hla Hlui). Sikpui Ruai chu Hmar ho Sanzawla an awm laiah, Takam vai len hma daiah lo inṭan tawh a ni.
Kan pi leh pu te Burma ram, Sanzawlah an awm lai hun hi 850—1300 A.D. niin kan hria Pu Hranglian Songate chuan, ‘Sikpui Làm hi Hmar lamah chuan a upa ber, a inṭanna pawh hriat phak lo”, tiin min hrilh. (Hmar Chanchin p,5).
Pu B. Lalthangliana pawhin Sikpui Lam Hla chu phuah chawp thu hi a sawi hnawm niin kan hria. “Sikpui Hla pumpui kan thlirin Run leh Tiau inkara chhuak a nih ngei zia hmun hming leh lui hming te, a thu hman ṭhenkhat te atangin a hriat theih a. Mizo hnahthlak tam tak Kristian kan nih hnu leh Thuthulung Hlui pawh eng emaw zat kan hriat hnua phuah thar a ni ngeiin a lang. chuvangin Hnama inchhui luh nan hmanraw tling a ni lova, innghahnna tlak a ni bawk lo, ti ila a sual awm love. (Mizo chanchin p,31).
Mizo ziaktu hmingthang, a Champion ber Pu.B. Lalthangliana chuan, “Sikpui Lam Hlapui, ‘Sikpui inthanga kan urlaia” tih chu Run leh Tiau inkara awm laia phuah anih ngei thu min hrilh a. Tin, Mizo hnahthlak tam tak Kristian kan nih hnu, Thuthlung Hlui pawh eng emaw zat kan hriat hnua phuah belh niin min hrilh bawk a. He thu hi a zing tho muhai laia a sawi anih loh chuan thil zathlak tak niin ka hria. Run leh Tiau inkara awm lai hian Lusei pawh, Hmar pawh Kristian kan la awm lo; Thuthlung Hlui ziak pawh tumah a hria kan la awm lo. A thuziakah hian amah leh amah a inkalh niin kan hria, amah hian dawt thang a kam a, ama kamah bawk a awk niin kan hria. Ziak leh chhiar kan thiam hmaa Mizo chanchin, Sailo lal chanchin chu pi leh pute ṭawngka aṭanga inpe chhawnga ziak a ni a, a danglamna a awm chuang lo.
Sikpui Ruai hi San zawla awm laia an lo serh tawh, Sikpui Làm Hlapui “Sikpui inthang kan ur laia” tih pawh hi an lo sa dap dap tawh a ni. Sikpui Lam hla hi tam tak a awm a, chungte chu a indawta sak tur a ni. Hlapui, Hranthli hla, Lamtluong hla, Tangkawng vailak hla, Saia Ke tet hla, Anranlai hla, Simsak hla leh inthumna(inṭanna) a ni a, hei hi sak hmasak ber loh chuan lam thiang lo a ni. Hla dang chu phuah belh theih a ni a, Hlapui chu phuah belh thiang lo a ni.
Pu Dr.K.C. Vannghaka khan dik lo deuhin a rawn ziak a, mahse a dem awm love; Sikpui Lam Hlapui dik tak chu a hnuaiah hian kan tarlang ang;
“Sikpui inthang kan ur lai a,
Changtuipui aw sen marin kang intan;
Ke ralawna ka leido aw;
Sunah sûm ang, zânah mei lawn invak e.
An tur a sa thua ruol aw,
In phawsiel le in ralfeite zuong thaw ro;
Sun ralzulaka leido aw,
Laimi sa ang Changtuipuiin lem zova;
A va ruol aw la ta che;
Suonglung chunga tui zuong put kha la ta che”.
Sikpui Lam Hlapui kher hi chu pi leh pu te Mizoram an luh hma, Kristian kan nih hma daiha phuah tawh a ni. Pu B. Lalthangliana bawkin he hla hi ‘Hnamah inchhui luh nan hmanrua tling a ni lo, innghahna tlak a ni bawk lo”. tiin a ziak a, He hla hmang hian Manipura Hmar ho chu Israel hnama inchhui luh tum an la awm lo. Mizo hnahthlak ṭhenkhat chu ‘Tribal product’ dik tak an ni tih hre lova Israel hnam inchhui luh tum pawl an awm a, Sikpui Lam Hlapui hi dik lo deuh va ziakin Israel sawkar an pàk tih pawh kan hria. Rinnaa Serhtan, rinnaa Abrahama thlah, Pathianin Mizo-ah pawh Hmar-a min siam hi a tawk a ni.
HMAR-ÀM NGE, LUSEI PAWNFEN?
Thu Leh Hla, March 2015 phek-19naah chuan Pu C. Lalaudinga chuan heti hian a rawn ziak a. “Hmar-âm/Hmar-âm: Hei hi Lusei pawnfên tihna a ni. A lam dan chu hmarcha kan lam a, hmar ti ri tawia ‘a’ anga lam tur a ni. Khawchhaka kan awm lai chuan Lusei hote hi Pawih chuan Hmar min ti a, Paihte chuan Duhlian min ti ve thung ṭhin. Tin Hualngo Lusei hote tuna Mizoram (hmana Lushai Hills)—a kan pa te an zin dawn chuan, ‘Duhlian khuaah/Duhlian ramah kan zin dawn’, an ti mai ṭhin. Chutichuan Hmar-âm pawnfên chu Hmar-am ti lovin Hmar-àm ti a lam thin a ni.”
Heiha, a va han mak rapthlak ve! ‘Hmar-âm ti reng si a, ’Lusei pawnfên’ nih theih dan awmin ka hriat loh avangin ka hriat dan dik tak ka rawn khawrh chhuak ve a ni. Hmar Tobul Seminar 2004 Report-ah chuan hetianga ziah a ni. “Hmar-âm chu Hmar nuhmei puonbil dik, hmuom tui nam dum, pat vâra Lenbuongṭhuom ta bit, puonbil chi khat a nih. Hi puonbil hi Sanzawla um lai daia inthawk Hmar nuhmeihai’n an bil hlak niin Hmar upahai chun an hril. Hi puon zie hi a danglam bik rieu a, Zohnathlak hnam dang nei ve ngai lo, Hmar nuhmei chau bil hlak a ni leiin a hmingah ‘Hmar-âm’, an ti anih”.
Pu Buanga Dictionary chuan ti hian ziakin a awm: “Hmar-âm: the name of women’s Skirts or kilt orginally belonging to the Hmar tribe. “Kan phuah chawp, ni lovin Pu Buanga pawhin Hmar-âm chu Lusei pawnfên ni lovin Hmar hmeichhe puan bih niin min hrilh a ni. Hmar-âm awmzia chu Hmar chu hnam hming a ni a, ‘àm’ chu puan or puan bih, tihna a ni. Hmar-âm chu Hmar hmeichhe puan bih tihna mai a ni.
Mahse, he thu ah hian hriat tur leh sawi tur a la awm ta cheu niin ka hria. G.A. Giersona ziak Kum 1904, Linguistic Survey of India Part-III vol. VIII-ah chuan Chin mi Halka leh Falam ho chuan Lusei leh hnam dangte chu “HMAR’ tiin min ko a ni. Pu Buanga Dictionary chuah heti hian Hmar a hrilhfiah. “Hmar: Lusei or other tribes of men of which wear their hair long done up in a knot at the back of the head ,in contradiction to the pawis, etc. Who wear their hair on the forehead or on top of the head ‘’ Pu Buanga chuan Hmar-ah pawh Lusei chu a puipa bera a dah a ni.
Hmar nen a inzawm tlat avangin Hmar awmzia sawi loh theih lohvah kan ngai a. Pakhatna: pi leh pu te China ram, Sinlung an chhuahsan khan China lal laka zalen (free) an ni a ‘Hmae” tih an ni, a awmzia chu Hmar chu ‘zalen’ tihna a ni. (Hranglian Songate, Hmar Chanchin p,33). Pahnihna: Hmar awmzia chu, hnung lama sam zial zawng zawng chu a huam vek niin kan hria. Pathumna: Hmar awmzia chu chhung rual (big family) tihna a ni. Hmanlai, khua leh khua inrûn lai chuan an inchhan theih nan chhung rualin in khatah mi tam tak an lo awm khawm ṭhin. San khuaa awm lai pawhin Hmar hming chu a lo chhuak tawh a nih thu Liandanga hla aṭangin kan hre thei.
“Lairil tamin san khuo,
Hmar tlangpui a sawi luoi e;
Rama kaihra’n zapui pa,
Dam zo naw ning, “tiin.
James Herbert Lorrain (Pu Buanga) Dictionary tukverh aṭanga kan thlir chuan hnung lama sam zial zawng chu ‘Hmar’ tiin min ko a ni. Pu C. Lalaudinga pawh hian Lusei pawh hnung lama sam zial an nih avangin Hmarâm chu ‘Hmar-âm’ ti reng si a, ‘Lusei pawnfên’ han tih chu phuah chawp, Phairuong chu ‘Rairuong’ Zucho chu ‘Chepa’ tih ang lek niin kan hria. Hmar-âm chuan hming dang a nei lo, ‘Hmar-âm’ a ni mai, khawi nula pawhin, Tuikuk nula pawhin bih se a danglam chuang lo, Hmar-âm a ni reng tho ang.