- HC Vanlalruata

Naupan lai leh tleirawl hun thlenga sava veh leh thangkam ching kha kan ni pha ve a. Khatih hunlai khan nungcha humhalh chu sawi loh ramngaw tihchereu pawizia kha kan la hre pha lo hrim hrim a. Primary School kan kal lai a ni ta awm e, kan zirlaibu-a “Ramparva leh Varihaw sa a tui hle,” tih kan zir ţhinte pawh kha ramngaw leh a chhunga cheng nungchate humhalhna lam hawi a ni hlek lo. Ramsa leh sava tuizia min hrilhtu mai a ni.
Naupan lai leh tleirawl hun thlenga sava veh leh thangkam ching kha kan ni pha ve a. Khatih hunlai khan nungcha humhalh chu sawi loh ramngaw tihchereu pawizia kha kan la hre pha lo hrim hrim a. Primary School kan kal lai a ni ta awm e, kan zirlaibu-a “Ramparva leh Varihaw sa a tui hle,” tih kan zir ţhinte pawh kha ramngaw leh a chhunga cheng nungchate humhalhna lam hawi a ni hlek lo. Ramsa leh sava tuizia min hrilhtu mai a ni.
Kan naupan buchip lai atang tawhin kan rual-ute khan sairawkherh leh air-gun hmangin ni khat ringawtah sava rah tlan za tel tak meuh meuh kapthla-in an hawn a, hmawm khat lek pawh an zuah hauh lo. Chu chu rapah kan/an rep tlar ţhut thin a. Khatih hunlai, vawksa leh bawngsa man nei tan pawh lei tur awm loh lai, mahni ar vulh chauh duh huna talh theih hunlai leh artui pawh vana rah ang a nih lai kha chuan hlu vet vet tak a ni. Krismas leh Kumthar ruaiţheh chauhva kumpui lingleta sa hmeh ve chauhte tan phei chuan a hlu teh a sin.
Kan naupan buchip lai atang tawhin kan rual-ute khan sairawkherh leh air-gun hmangin ni khat ringawtah sava rah tlan za tel tak meuh meuh kapthla-in an hawn a, hmawm khat lek pawh an zuah hauh lo. Chu chu rapah kan/an rep tlar ţhut thin a. Khatih hunlai, vawksa leh bawngsa man nei tan pawh lei tur awm loh lai, mahni ar vulh chauh duh huna talh theih hunlai leh artui pawh vana rah ang a nih lai kha chuan hlu vet vet tak a ni. Krismas leh Kumthar ruaiţheh chauhva kumpui lingleta sa hmeh ve chauhte tan phei chuan a hlu teh a sin.
Hun a lokal zel a, ramngaw leh nungchate humhalh ţulna kan hre chho ta zel a. Chuti chung chuan a humhalh lama mawhphurtu ber Forest officer ho kha sorkar ramngaw humhalh chhung ngei a sa pel hrat hrât an nih thute min hrilhtu an awm a. Chubakah ramngaw siam (afforestation) hna an thawh pawhin Khuanu siamsa ramngaw dur pui pui, Chhuura rual zet ţhiatin a aia chhe zawk (second class) ramngaw an siam ţhin niin an la sawi ta deuh deuh a.
Hun a lokal zel a, ramngaw leh nungchate humhalh ţulna kan hre chho ta zel a. Chuti chung chuan a humhalh lama mawhphurtu ber Forest officer ho kha sorkar ramngaw humhalh chhung ngei a sa pel hrat hrât an nih thute min hrilhtu an awm a. Chubakah ramngaw siam (afforestation) hna an thawh pawhin Khuanu siamsa ramngaw dur pui pui, Chhuura rual zet ţhiatin a aia chhe zawk (second class) ramngaw an siam ţhin niin an la sawi ta deuh deuh a.
Engpawh nise, helama mawhphurtute zingah mawhphurhna hlenchhuah chu sawi loh a letling zawnga sum duh luat avang leh ramvah nuamtih avanga lo che dik lo deuh awm ţhin piahlam hi sawi a ngai a ni. Kristiante rinna innghahna Bible-ah chuan khawvela nungcha zawng zawngte chunga thuneihna hi mihringte kutah dah a ni a. Chuti chung chuan mawhphurhna nei hauh lova tichereu a, tihrem tum niawm hial khawpa mahni hlawkna atana ramngaw leh nungchate tichhia a suattu chu mihringte hi kan ni.
Engpawh nise, helama mawhphurtute zingah mawhphurhna hlenchhuah chu sawi loh a letling zawnga sum duh luat avang leh ramvah nuamtih avanga lo che dik lo deuh awm ţhin piahlam hi sawi a ngai a ni. Kristiante rinna innghahna Bible-ah chuan khawvela nungcha zawng zawngte chunga thuneihna hi mihringte kutah dah a ni a. Chuti chung chuan mawhphurhna nei hauh lova tichereu a, tihrem tum niawm hial khawpa mahni hlawkna atana ramngaw leh nungchate tichhia a suattu chu mihringte hi kan ni.
Thingkung leh a hnahin boruak a pekchhuah (oxygen) hi mihringin kan hîp lũt satliah a ni lova, kan nunna hnâr a ni. He boruak tel lo hian minute khat pawh kan nung thei lo. Chutiang bawkin mihringin kan boruak thawkchhuah (carbon dioxide), mihring tana hlauhawma lo chang tawh hi thingkungin a lo hîp lũt ve thung a, mihring tana boruak chhia a chang tawh kha thingkung tan chuan nunna thaw a ni. Mihringin holam take maw kan tih hi Siamtu/Khuanu remruat ropui tak aţanga ruahman vek a ni.
Thingkung leh a hnahin boruak a pekchhuah (oxygen) hi mihringin kan hîp lũt satliah a ni lova, kan nunna hnâr a ni. He boruak tel lo hian minute khat pawh kan nung thei lo. Chutiang bawkin mihringin kan boruak thawkchhuah (carbon dioxide), mihring tana hlauhawma lo chang tawh hi thingkungin a lo hîp lũt ve thung a, mihring tana boruak chhia a chang tawh kha thingkung tan chuan nunna thaw a ni. Mihringin holam take maw kan tih hi Siamtu/Khuanu remruat ropui tak aţanga ruahman vek a ni.
Hemi piah lam hi a la awm cheu. Nghet taka leilunga thingkung pawt nghettu mai a kan ngaih, thingzung hi mihring tana ţangkai em em a ni. Fur laia ruah tui tla hi thingzung hian a lo hîp khawm a, ruahtui hul hun ţhal/thlasik-ah a pechhuak leh a. Kan lui leh tuikhurte ţhal-va-ek-charah pawh a kang chah mai lohna tura thathawhtu ţangkai ber a ni. Lui tui hian a damkhawchhuahna atan thing a mamawh a, a tel lovin a awm thei lo. Chutiang chiah bawk chuan thing, hnim leh thlaite hi tui tel lovin a ţo thei lova, a ţhanglianin an nung thei hek lo.
Hemi piah lam hi a la awm cheu. Nghet taka leilunga thingkung pawt nghettu mai a kan ngaih, thingzung hi mihring tana ţangkai em em a ni. Fur laia ruah tui tla hi thingzung hian a lo hîp khawm a, ruahtui hul hun ţhal/thlasik-ah a pechhuak leh a. Kan lui leh tuikhurte ţhal-va-ek-charah pawh a kang chah mai lohna tura thathawhtu ţangkai ber a ni. Lui tui hian a damkhawchhuahna atan thing a mamawh a, a tel lovin a awm thei lo. Chutiang chiah bawk chuan thing, hnim leh thlaite hi tui tel lovin a ţo thei lova, a ţhanglianin an nung thei hek lo.
Siamtu siam danah he leilunga thing leh mau leh nungcha zawng zawng hi awmzei nei tak leh inmamawh tawn vek a duan an ni. Ramngaw leh thing/thei awm lovin ramsa lian leh chak pui pui an nung thei lova, tui tel lovin an damkhawchhuak thei hek lo. Thing, thei leh pangparte hi nungcha-in an chi a thehdarh a, thing, thei leh pangpar an inthlahpun theihna atana pawimawh berte zing ami chu savate leh nungcha thlawk thei, khuai leh phengphehlepte an ni. Chutih laiin thing leh thei leh parzu tel lovin nungcha tam tak an damkhawchhuak thei lo thung a. An inmamawh tawn satliah lova, damkhawchhuahna atan chuan a tel lova awm thei lo ve ve an ni.
Siamtu siam danah he leilunga thing leh mau leh nungcha zawng zawng hi awmzei nei tak leh inmamawh tawn vek a duan an ni. Ramngaw leh thing/thei awm lovin ramsa lian leh chak pui pui an nung thei lova, tui tel lovin an damkhawchhuak thei hek lo. Thing, thei leh pangparte hi nungcha-in an chi a thehdarh a, thing, thei leh pangpar an inthlahpun theihna atana pawimawh berte zing ami chu savate leh nungcha thlawk thei, khuai leh phengphehlepte an ni. Chutih laiin thing leh thei leh parzu tel lovin nungcha tam tak an damkhawchhuak thei lo thung a. An inmamawh tawn satliah lova, damkhawchhuahna atan chuan a tel lova awm thei lo ve ve an ni.
Sakei leh sakeibakneite, sahring (meat) ei zawng zawng hi sakhi, sazuk sanghal leh a dangte hi awm lo ta sela chuan an mang daih tawh ang. Chumi ang chiah chuan sahring eitu ramsa hi awm lo sela chuan ramsa ţhenkhat hi chu an inthlah pung chak lutuk ang a, ramsa dangte eitur hnim leh thinghnah an ei zo vek thei lawi bawk si. Lui leh tuifinriat chhunga nungchate pawh damkhawchhuahna atana inmamawh tawn turin Siamtu’n a duang vek a ni a. Khawmual, tui leh boruaka khawsa zawng zawng hi inmamawh tawna inbuktawn (ecological balance) fel tak awm tura duan vek an ni.
Sakei leh sakeibakneite, sahring (meat) ei zawng zawng hi sakhi, sazuk sanghal leh a dangte hi awm lo ta sela chuan an mang daih tawh ang. Chumi ang chiah chuan sahring eitu ramsa hi awm lo sela chuan ramsa ţhenkhat hi chu an inthlah pung chak lutuk ang a, ramsa dangte eitur hnim leh thinghnah an ei zo vek thei lawi bawk si. Lui leh tuifinriat chhunga nungchate pawh damkhawchhuahna atana inmamawh tawn turin Siamtu’n a duang vek a ni a. Khawmual, tui leh boruaka khawsa zawng zawng hi inmamawh tawna inbuktawn (ecological balance) fel tak awm tura duan vek an ni.
He khawvel, he leilungah hian mihringte hi kan hnawksak ber zawk a. Hnam changkang hmasa, hriatna ziktluak nei si lova hausak ringawt atchilhtute phei kha chu kan leilung leh boruak mai ni lo, van thengreng hla tak thlenga chhiatna thlentu an ni. Hmun dang sawi tel kher lo pawhin an changkăn hmasakna leh ralthuam ţha chhuanga a rama lo awm hmasate luhchilhtu mingoho khan Africa khawmpualpui leh America khawmualpui (chhim leh hmar)-a ramngaw leh nungcha an suat dan rapthlakzia kha theihnghilh mai theih chi a ni lo.
He khawvel, he leilungah hian mihringte hi kan hnawksak ber zawk a. Hnam changkang hmasa, hriatna ziktluak nei si lova hausak ringawt atchilhtute phei kha chu kan leilung leh boruak mai ni lo, van thengreng hla tak thlenga chhiatna thlentu an ni. Hmun dang sawi tel kher lo pawhin an changkăn hmasakna leh ralthuam ţha chhuanga a rama lo awm hmasate luhchilhtu mingoho khan Africa khawmpualpui leh America khawmualpui (chhim leh hmar)-a ramngaw leh nungcha an suat dan rapthlakzia kha theihnghilh mai theih chi a ni lo.
Africa rama saingho leh samak ki duh avang ngawta ram pharh zau pui mai uih hum hum thei khawpa an suat dante bakah Chhura rual thing tam tham lutuk mai kit a, sum tam tham tak siamna atana an hman zozaite kha khawvelin a la hre reng. A vun an duh avang ringawta, America khawmualpui a lo cheng hmasate eitur pawh awm lo deuhthaw a ramsial an suat dante, hausakna atan ngawr ngawra rangkachak, lunghlu, tuialhthei leh lungalhthei an laihchhuah zozaite khan he khawvel hi a tichhe nasa tak meuh a ni.
Africa rama saingho leh samak ki duh avang ngawta ram pharh zau pui mai uih hum hum thei khawpa an suat dante bakah Chhura rual thing tam tham lutuk mai kit a, sum tam tham tak siamna atana an hman zozaite kha khawvelin a la hre reng. A vun an duh avang ringawta, America khawmualpui a lo cheng hmasate eitur pawh awm lo deuhthaw a ramsial an suat dante, hausakna atan ngawr ngawra rangkachak, lunghlu, tuialhthei leh lungalhthei an laihchhuah zozaite khan he khawvel hi a tichhe nasa tak meuh a ni.
Kan sawi seng lovang a, sawi sen chi pawh a ni hek lo. Tunlaia kan buaipui em em – ‘Ozone pawp’, khawvel lo lum chho chak lutuk (global warming) leh kan khawvel boruak inthlak danglam nasa lutuk (climate change) zawng zawng hi ramsa, nungcha, ramngaw leh lui leh tuifinriat siam a ni lo. Mihring siam liau liau a ni a, he khawvel leh a chhunga awm tichhe nasa bertu chu mihringte hi kan ni.
Kan sawi seng lovang a, sawi sen chi pawh a ni hek lo. Tunlaia kan buaipui em em – ‘Ozone pawp’, khawvel lo lum chho chak lutuk (global warming) leh kan khawvel boruak inthlak danglam nasa lutuk (climate change) zawng zawng hi ramsa, nungcha, ramngaw leh lui leh tuifinriat siam a ni lo. Mihring siam liau liau a ni a, he khawvel leh a chhunga awm tichhe nasa bertu chu mihringte hi kan ni.
Tam takin kan hrethiam pha lova, sum duh luat avangin engemawzatin an pawisa chuang lovang. Thil chiang tak erawh chu mihring tel lo hian he kan lei (earth) hi a damkhawchhuak thei mai ni lovin a him zawk a, ramngaw leh nungchate hi awm ta hauh lo sela chuan mihringte hi kan mang vek zawk dawn tih hi a ni. An damkhawchhuahna tura an inmamawhtawn dan chu kan sawi tawh. Ramsa/nungcha, thing leh mau (ramngaw), boruak thianghlim leh tui tel lo chuan mihring chu damkhawchhuak thei kan ni lo. Mihring tel lovin ramngaw leh nungchate erawh chu an zalen thung a, a tichhetu ni lovin humhalhtu tur kan ni zawk. Hei hi kan hre chiang lo mai chauh a ni e.
Tam takin kan hrethiam pha lova, sum duh luat avangin engemawzatin an pawisa chuang lovang. Thil chiang tak erawh chu mihring tel lo hian he kan lei (earth) hi a damkhawchhuak thei mai ni lovin a him zawk a, ramngaw leh nungchate hi awm ta hauh lo sela chuan mihringte hi kan mang vek zawk dawn tih hi a ni. An damkhawchhuahna tura an inmamawhtawn dan chu kan sawi tawh. Ramsa/nungcha, thing leh mau (ramngaw), boruak thianghlim leh tui tel lo chuan mihring chu damkhawchhuak thei kan ni lo. Mihring tel lovin ramngaw leh nungchate erawh chu an zalen thung a, a tichhetu ni lovin humhalhtu tur kan ni zawk. Hei hi kan hre chiang lo mai chauh a ni e.
Mizoramah hmasawnna kan mamawh tih kan hria. Mahse, hmasawnna hna reng reng hi ramngaw tichhe lo thei ang ber leh nungchate chenna hmun (natural habitat) khawih buai lo thei ang bera kan kalpui a ngai. Hemi kawngah hian hlawk an duh luat avanga contractor pamhamte’n an duh dan dana hna an thawh hi kan remti tur a ni lova. Kan thîkthu kan tichhe hle tur a ni. He rama ramngaw leh nungchate hi chhan tlâk an la awm a, hmasawnna chhuanlama tihchhiat pawisa lote leh kuthleite laka chhan tura kan pen chhuah loh chuan ram hrehawm leh chenna tlâk lovah kan chhuah thuai ang.
Mizoramah hmasawnna kan mamawh tih kan hria. Mahse, hmasawnna hna reng reng hi ramngaw tichhe lo thei ang ber leh nungchate chenna hmun (natural habitat) khawih buai lo thei ang bera kan kalpui a ngai. Hemi kawngah hian hlawk an duh luat avanga contractor pamhamte’n an duh dan dana hna an thawh hi kan remti tur a ni lova. Kan thîkthu kan tichhe hle tur a ni. He rama ramngaw leh nungchate hi chhan tlâk an la awm a, hmasawnna chhuanlama tihchhiat pawisa lote leh kuthleite laka chhan tura kan pen chhuah loh chuan ram hrehawm leh chenna tlâk lovah kan chhuah thuai ang.