- Mahmuaka Chhakchhuak
Mizote hi thil chhinchhiah lamah hian kan tuan a fum deuh em ni tih turin tun hma thil tam takah hriat chian loh kan neiin vawiin thlenga inhnial theihna tur thil kan la nei reng mai hi a pawi ngawt mai. Ropuiliani Phumna hmun chungchangah ngei pawh Court hial thlen ngaiin Ralvawng lam tantu leh Denlung lam tantu kan awm a, tanhmun kan nei tha ve ve viau nge ni vawiin thlengin kan la inhnial reng a nih hi. Chutiang bawkin Fiara Tui chungchangah ngei pawh Farkawn leh Vaphai lamte chuan anmahni ram chhunga awmah ngaiin vawiin thlengin kan la inpawm sak lo ve ve nia hriat a ni a, hei hi a dik zawkna lam thlur bingna ai mahin mahni tanhmun sawhngheh duhna lam vang ni zawka hriat a ni mah tawhin a hriat. Chutih rual chuan thangthar tan kan rama hmun pawimawh leh hmingthangte hi an awmna hmun chiang taka an hriat hi a ngai bawk si avangin fiah taka sawi han tum ila a tha ang e.
FIARA HI TUNGE?
Fiara Tui hi kan hre lar viau nain amah Fiara ber hi a chanchin sawi thui tur hre lo hi mi tam zawk kan nih a rinawm. Run leh Tiau kama awm lai, kum 1000 atanga 1500 inkar lai velah khan Lal chi bik pawh nei loin mahni chi chiin an awm a. Lusei ho chu Seipui Khurah leh Khawkawkah an awm a, Ralte ho chu Suaipui leh Saihmunah an awm. Chawngthu ho chu Sanzawl leh Bochung chu an khawpui a ni a, Khiangte ho pawhin Pelpawl leh Belmual leh Lungchhuan te chu an khawpui a ni. Hauhnar tlang tihah khian Hauhnar ho, Chuaungo leh chuauhang ho an awm ber a, Ngente, Punte leh Parte te chu Chawnghawih leh Siallamah an awm bawk. Hetianga a hnam anga an awm hrannaah hian Fiara te ngei pawh Lusei hman niin Seipui Khur atanga thlang an tlak hnu a, Lamsial khuaa an awm lai hian a vaduaiin naupangte a nih laiin a pain a boralsan a, a nu Liankili chuan a hmeithai pui ta a ni.
Hmeithai fa chu midang zingah pawh an lo tui tla lo nge nge a, tuikang nghahna hmunah ngei pawh chuan an lo tlangtlak loh avangin hrehawm an ti thin hle mai a, chuvang chuan Fiara chuan hmun danga tui chawina tur zawngin a kal ta a, a vanneih a siamin Tan tlang zawmtu Satawk tlang pangah hian tui a hmu ta hlauh mai a, chu chu Farkawn panna kawngpui atanga kawng chhak lam 1 Km velah hian a ni. Tunah phei chuan a hnar tawpah hian Art & Culture Department-in Tuikhur an siam tawh nghe nghe. Farkawn leh Vaphai inkara awm a nih avang hian khualzinte tana in mai theih turin Fiara Tui chu Mau phelin an dawh a, chu chu mi tam berin an in thin a ni. Fiara Tui hi tunhma lam, kum 1962 vel atang khan Tan tlang hnung lama Mausanglui hnar, Maurawkela tui thuhruk an tih hi Fiara Tui anga sawi tumna alo awm tawh thin a, nimahsela tuna kan han sawi tak Satawk tlang pang atang rawn luangchhuak hi Fiara Tui dik tak chu a ni.
ENG VANGA HMINGTHANG NGE?
Fiara Tui hi a tui danglam avanga hmingthang a ni e ti dawn ila, tui dang ang bawk a niin danglamna engmah a ne ihran chuang lo. A phena thu awm zawk hi a hmingthanpui zawk chu a niin a rinawm a, amah Fiara chanchin hian mi thinlung a hneh avangin a tui hmuhchhuah hi alo hmingthang ta a ni ti ila kan sawi sual kher awm lo e. Hmeithai fa niin an khaw tui chawina berah a tlangtlak loh avangin atan midang zingah tui chawi a hrehawm avangin leh an mamawhnain a ur thluk bawk si avangin hmun dangah tui chawi tur a zawng a, a vanneiin Tan tlang hnuai lamah tui put a hmu ta hlauh mai a ni.
Chutiang taka Hmeithai fa maiin tui chawi tur a hmuchhuak a, chhungkaw eirawngbawlna atana hman tur tui an han nei ta chu a hria a piangin an lawmpui a, a hlut dan tur leh a lawmawm dan tur suangtuah phei chuan lawmna avangin mittui a tla thei dawn hial zawk a ni. Chu a thawnthu avang chuan a hria apiangin Fiara Tui chu hlu an ti a, in ngei an tum a, hmun danga tui ang tho niin danglamna bik engmah nei lo mahsela Fiara Tui chuan hrawk a fah bik tlat avangin vawiin thleng hian ngaihhlut alo ni chho ta zel a ni. Hla siamtute thleng pawhin Fiara Tui chu hlaah an siam a, Pu Rokunga ngei pawhin;
Fiaratui thiangte luang dem dem
Lengi nena luia lengngha kan chhhaina
I sirah thing leh maurua an zing riai a,
Luang dem dem rawh pial lei a ral hma zawng
A lo ti hial a ni. Pu Rokunga ang bawk hian Leng lal Saihnuna ngei pawhin Fiara Tui hi hlain alo chawi tawh bawk a, hla phuahtu dangte pawhin an hla thuah rem takin an lo zep thin bawk.
FARKAWN Vrs VAPHAI
Hetiang alo hmingthan tak avang hian nge ni kum 1964 vel atang khan inhnialna a awm phahin Farkawn ramah a awm tih leh Vaphai ramah a awm tiin mipui zingah inhniala a rawn awm phah a. Hei hi a bul tak chu tu te’n emaw Politics zawnga an kalpui vang nia hriat a ni nghe nghe. Pu HK. Bawihchhuaka CEM lai khan tum khat chu Farkawnah a zin a, a haw thlak hnuah chuan Fiara Tui a in thu leh a hawn thu a sawi a. Chumi hnuah chuan Pu Ch. Saprawnga chu Vaphai khuaah a han zin veleh a, a ni pawh chuan a rawn hawn thlak hnuin a sawia sawi mai loin chanchinbu lamah HK. Bawihchhuaka Fiara Tui tih chu a lem, a suak mai a nih thu leh a tak tak zawk a in thu chu a chhuah ta vak mai a, chuta tang chuan inhnialna paw halo irhchhuak tan nia hriat a ni.
Kum 1984 Feb. 14-ah ngei pawh chuan tlangthang tak maiin hmun pakhatah chuan Fiara Tui hming vuahin tui hna pakhat chu sawi a ni ve thin a, chu chu duh loin Farkawn lam chuan an thenawm lawk khua, Vaphai chu run an tum nghe nghe a ni. Hemi tuma an thu thawn pawh hi a rum tha el awl viau mai a ‘Vaphai rama mi Fiara Tui nia ngai zawng zawng chu lo awm ula, a ngai lo chu lo inthiar filhim rawh u, Fiara Tui dik tak nei tute kan lo kal dawn e’ tih a ni. Nimasela khawtlang hruaitute lam an inberem thei ta hlauh a, intualvuakna em chu a thleng ta lo a ni.
Kum 1984 chho velah hian khatih hunlaia chanchinbu lar ber tia chhal ngam MEICHHER-ah phei chuan Fiara Tui chungchang hi lo tarlan fo a ni a, chungte chu tlemte i han thlir teh ang:
R. Vanlawma; (Kum 1984 khan Pu Lalrokhama, Vaphai a han hmu a) Khama, hmana in khuaa ka lo awm lai khan nang pawh ka sikul naupang i ni a, Fiaratui en turin Farkawna kan kal khan i tel vein ka ring a, khatah kha chuan Farkawn leh Vaphai hoin ‘Fiartui’ an tih chu a in an si kha’ ka han ti a. A mi chhanna chu ‘ka tel ve lo a ni ang’ tih chauh a ni mai a. Tuna Vaphai Fiaratui tih chu Iva lui lama luang lut a nit a daih mai a, ka hriat loh hnua Fiaratui tih thar ni ngei turah ka ngai. Mak ka ti hle mai (Meichher, Oct. 1984)
Lalrohlui Pa; Tan tlang hnuai chhim chhak, Farkawn ramah an sawi Fiaratui chu a awm a. Fiaratui hi tui dang aia a tui bikna leh a danglamna engmah a awm lo a, mahse hla phuahtuten an sawi mawi thiam leh, a satuten an sak thiam avang hian Zoram tluanah a larin a thang a ni mai awm e. Tun hma chuan ngaw dur pui hnuaia awm ni thinin an sawi a, tunah chuan a vel ram chu neih reng reng a nih tak avangin phul ang rengin a awm tawh a. Tui hlun tak a ni. Fiaratui atan tha apiang Fiaratui kan vuah dawn chuan khitiang Tuivamit mai mai aia vawt leh tui chu mawmrang tlangah leh Chalfilh tlangah pawh khian a tam hle mai (Meichher, Apr & May, 1983).
C. Lalsangluaia; Vaphai rama Fiaratui an tih tak, January 10, 1984-a Aizawl College Adventure Club ten lung hial an lo phunna khi Vaphai YMA hoin kum 1965-a an hai chhuah chauh niin a lang (Meichher, April & May, 1985).
NEMNGHEHNA(?)
Heng atang ringawt pawh hian Fiaratui awmna hmun chu Vaphai ram chhungah ni loin Farkawn ram chhungah a ni zawk ang tih chu pawm a hahdam thlak hmel ta zawk a ni. Amaherawhchu inhnialna a tawp mai theih loh avangin The Indian National Trust for Art and Culture Heritage (INTACH) lam pawhin kum 2008-ah khan a hnuai ami ang hian thuchhuah an lo siam a;
To,
President
Farkawn Village Council
Farkawn, Mizoram
Subj: FIARA TUI lanna Map
Thawhpui duhtak,
Hei Survey of India atanga kan hman Map (toposheet) FIARA TUI chuanna copy kan han thawn che a; heta tang hian thil awmdan a chian theih kan beisei. A map hi a tak (ground) a a awmna lai tifiah turin a geo-ordinate chu hetiang hi a ni e.
Latitude: 23 7’ 29.86’’ North emaw 23 7’ 32.97 North
Longitude: 93 17’ 49.30’’ East emaw 93 17’ 57.42 East
Hei hi Global Positioning System (GPS) Receiver kengin awlsam takin a hmuhchhuah theih a ni. Hetiang GPS Receiver hi Forest Department/ Revenue hotute hnenah leh Officer lian deuh hnenah pawh a awm ngei ang.
Tin, Science, Technology & Enviroment Cell, Planning Department, Government of Mizoram hnuaia State Remote Sensing Centre, Chaltlang hnenah zawh fiah theih reng a ni e.
Ram tana I thawhpui
(C. CHAWNGKUNGA)
Co- Convener
Date; 28, 4, 2008
Hemi bakah hian INTACH bawk hian Oct. 26, 2009-ah chuan FIARA TUI chungchangah thuchhuah an nei lehin Satawk tlang bul atanga luangchhuak ngei hi Fiara Tui kan lo tih thin chu a ni tiin tunhma lam atanga Fiaratui kan lo tih thin zawng zawng pawh hei ngei hi a ni tiin fiah takin thuchhuah an nei leh a, chu chu mi zawng zawng hriata puanzar nisela an ti nghe nghe a ni. Tin, Mizoram Sorkar lam atang pawhin thuchhuah a awm bawkin Nov. 13, 2007-ah Pu Vanlalnghaka, P.S to Hon’ble Revenue Minister hnen atanga lehkha chhuak chuan Lamsial daia Fiaratui awm chu a dik bera a lan thu a tarlang. Hetiang a nih takah chuan hnial rual lohin Farkawn ram chhung ami ngei hi Fiara Tui ngei chu a ni tih a pawm ngam awm e.
Lehkhabu rawnte;
• Lalzuia Colney, FIARATUI CHANCHIN. Published by Fiaratui Committee, Farkawn, Mizoram 2001
• Farkawn leh a chhehvela pipute sulhnu. Published by Fiara Memorial Cultural Club (FMCC), 2009
• Rev. Liangkhaia, MIZO CHANCHIN. Chhut sarihna – 2022. Chhuahtu L.T.L Publication.
• Lalzuia Colney, FIARATUI KANGCHAT TIH KHA. Vanglaini Article. May 26, 2022.