- Debbie Rinawmi
Social-Scientific criticism chu eng nge?
Social-Scientific criticism chu Bible zirna peng pakhat a ni a, a tlangpuiin Thuthlung Thar zirna atan hman a ni a; amaherawhchu Krismas chungchang zir nan kan hmang dawn a ni. He zirna hian Bible chhung thu leh zir zauna atanga a hunlaia khawtlang leh hnam nunzia zir chhuahna emaw chhui chianna a kawk ber kan ti thei ang. A hunlaia an nun dan leh tun huna kan nunphung a danglam em avangin an hunlaia an nunphung bakah an ngaihhlut thil te, an rilru sukthlek te hriat a pawimawh hle a; heng hriatna tel lo va hrilhfiah tum chu hrilhfiah tawk loh a awl hle a ni. Kum zabi 20-naa lo piang chhuak social-scientific criticism hian a ziaktu mai bakah a hunlai khawtlang inrelbawlna a zir nasa a. Entir nan, chhungkaw inrelbawl dan te, ‘social status’ kan tih te, anchhia an tih te, damna chungchang te, ‘gender’ chungchang leh a kaihhnawih, adt te hi a ngai pawimawh a ni. Social-scientific criticism hmanraw pawimawh tak pakhat chu tawng zirna leh chhui zauna (linguistics) hi a tih theih awm e. A hunlaia an tawng hman leh an khawtlang nun hian inzawmna thuk tak a neih avangin a zir chianna ah pawh hian an inkungkaih hle. Thumal emaw tawngkam hrang hrang te hi hnam leh nunzia azirin a awmzia a danglam thei/thin a.
ISUA PIANNA KHAWTLANG CHU
Isua pian hun chungchangah Galatia 4:4 chuan, “…a hun bi a lo kim…”, tiin min hrilh a. Kil tin mai kha Lal Isua pianna atan an lo inbuatsaih mup mup hi a ni ber a; khawvel finna lamah te, ram leilung thu ah te, sakhuana chungchangah te. ‘Pax romana’ an tih BC 27 atanga AD 80 chhung teh meuh Rom ram chhungah remna leh muanna a awm te kha sawi hmaih a thiang awm lo ve. Khang hunlai khan Palestina ram kha Rom sawrkar rorelna hnuai ah a awm a. A tha lam zawnga inbuatsaihna kal mup mup mah se a chhungah chuan dik lo leh tha lo tam tak a awm a. Marcus J. Borg, historical Jesus studies-ah leh Oregon State University hnuaia Philosophy Department-a scholar (mithiam) a ni a. A thuziak ‘From Galilean Jew to the Face of God’ tih ah chuan Isua chungchang leh a chhehvel a chhui a. A hunlaia khawtlang inrelbawlna kawng thumin a sawi a-
Pakhatnaah chuan ‘peasant society’ an ti a. Hemi hian a huam chu thingtlanga lonei mi te leh khawpuia mi hausa te inkar zau em em mai te kha a ni a. Khawpuia mi hausa te chuan lal te, a hnuaia hnathawk hrang hrang te leh sakhaw lama hruaitute kha a huam. 10% chauh an nih laiin lonei mite chu 90% an ni thung; an hausakna erawh a letling chiah thung. Loneitute hian 33% an chang a, mi hausa te erawh chuan 66% lai an chang thung a. Lo neih hi an eizawnna ber a ni a, an sum deh chhuahna ber chu mi rethei zawk te hnen atanga chhiah leh lei man lak a ni a, mi rethei te hi an thawkrimin an bet hle a ni.
Pahnihnaah chuan ‘purity society’ an ti a. An khawtlang inrelbawlnaah hian ‘thianghlimna’ in hmun lairil tak a chang a, hei hian khawih thiang lo leh khawtlang atanga hnawhchhuah te a hring a. He thurin/thianghlimna ngaih pawimawh (ideology) hi an sakhaw hotute (a bikin tempul-a thawk te) atanga lo chhuak a ni a, heng ho hi mi hausa leh chungnung te an ni.
Pathumnaah chuan ‘patriarchal society’ an ti a. Vantlang inrelbawlnaa mipa lalna leh thuneihna a ni a, hetiang khawtlangah hi chuan hmeichhiate rah behin an awm a, an chanvo pawh chang lovin dinhmun hrehawm takah an awm thin a ni.
KRISMAS PAWIMAWHNA CHU
Heng thil hrang hrang te han ngaihtuah hian Isua lo kal hun hi mi thenkhat tana nawmchen hunlai a nih rualin mi tam tak tan chuan hnuaichhiah leh rahbeha an awm hunlai a ni a; hun ralmuang a nih rualin hun hrehawm a ni bawk a. A hunlai khawvel khan Lal Isua kha a mamawh a, a mamawh hunlai takin a lo piang kan ti thei ang. Lal Isua’n, “…Rem lentir tura lo kal ka ni lo va” (Mat 10:34) ti mahse hnuaichhiaha awm te tan chuan beiseina, thlamuanna leh inhnemna a ni a. Heng hunlaia inrelbawlna hrang hrang te hi Lal Isua’n tisa a put laia thleng a nih avang ringawtin Lal Isua’n a pawm tihna niin a lang lo va, a hunlaia Juda tih dan leh pawm dan pawh hi a fel vek lo. Thil thenkhat chu a takin a duh lohna a lantir a, a then chu tawngka in a dodal a. Khawtlanga ngaihnep thin a dah pawimawh a awm a, mi lian tak a dah hniam hle si pawh an awm. Heng te avang hian Social-Scientific criticism hi a pawimawhin a tangkai hle a ni.
Sociologist Peter Ludwig Berger-a te’n nitin nuna mahni tana tangkai tur zawnga an lo her rem ang deuh khan Krismas/Lal Isua lo pianna hmun leh a chhehvel hi han chhui chian chuan kan hunt awn mek nen te pawh inanna tam tak a nei a. Charles Dickens-a thawnthu ziah ‘A Christmas Carol’ tih pawh khan hawi lam deuh bik a nei a, Industrial Revolution hun laia ziah a nih angin hausakna leh retheihna chungchang a langsar hle a; a changtu Ebenezer Scrooge-a hmangin thilphalna leh Krismas tak tak awmzia a sawi a ni. Keith Romer chuan khang hunlaia social science peng pakhat ‘economics’ rawn lar chhoh tirh a ni a, chu chu Dickens hian pho lan a tum a ni a ti bawk a. Hetiang hian kan hun tawn milin hmehbel lai leh ngaih pawimawh lai bik emaw uar lai emaw a neih theih a; tunlaiah chuan rilru thianghlim put te hi kan mamawh hle a. Lal Isua pawh kha ngaihtuahna bawlhhlawh tak karah rilru thianghlim theh darh tura a lo kalna champha ti te pawhin a ngaih theih awm e. Tichuan, Juda ho ang khan ‘Agarian society’ inti chiah lo mah I la, loneitute thar chhuah lo hi chu ei bel kan nei chiah lo va; chung mi pawimawh (loneitute) dinhmun pawh chu a inang hle a ni. Kan ramah pawh fak tlak leh thil tha tam tak a awm laiin fuh tawk lo leh siamthat ngai tam tak a awm bawk a. Khawvel thil thenkhatah chuan hma kan sawnin kan changkang viau a; nimahse, duhkhawp lohna lai thahnem tak a awm bawk. Heng hunah hian Lal Isua kan mamawh ber a, kan mamawh chhanna dik hi mitin thinlungah lo piang nawn mawlh rawh se.