- F. Malsawma (Former Minister)
Assam leh Mizoram ramri hi Zofaten vei tak takin kan vei theuh va, a chinfel dân tur lamah erawh chuan kawngro su tham tun thlengin kan la vawrh chhuak thei ta lo fo chu a nih hi. A vei tak taktu chuan beng sika ngaihtuahna hman a ni reng a, thu leh hla pawh au chhuahpui a ni chámchi a. Tunhma lam ai chuan Delhi tlâng pawh a nghawr nghing ve tawh a, Cachar..Barak phai phei vêl mai ni lo, Guwahati pawh a kaiharh tawh a ni.Ramri veitute leh Joint Action Committee (JAC) hmalâkna hi a lawmawm takzet a ni.
Mizoram leh Assam ramri tih ringawt ai a ril daih, a phéna thil inphúm pawimawh tak hi, Delhi leh Guwahati pawhin an hriat ngai thil a awm a. 1947/1950 atang chauh va India khua leh tui ni ta, Zofate thinlungah chuan….. he ramri chungchâng hi chinfel loha a awm reng chuan PÂN DAM THEI LO ( incureable or incured sore) tihdam theih loh/ tihdam harsa lutuk tawh)-ah a chang thei a. Chutih hunah chuan la enkawl dam mai theih pân (benign sore) chu, tihdam hleih theih tawh loh cancer (cancerous/ malignant tumour)-ah a chang theiin, a chang tan mêk ni pawhin a ngaih theih tawh niin a lang. Hei vang hi nge, Posterah ual au tak a, lungawilohna thil a awm a, kan thalaiten HELLO CHINA, CHINA WELCOME tih te an pho chhuah leh mai thin tih zawhna a awm thei ta hial a ni. Eng an tihna nge, beidawng au aw em ni ta mai? Tih pawh hriatthiam phâk a ni ta lo. Hei vang hian, India ram, Democracy ( mipuite duhdân tihlawhtling tura mipuite sorkâr dinna) ram ropui takah hian, a hun leh hmun bil mil zêl a, chu lai hmuna mite duhdân chu Centrea RORÊLTUTEN MUT MAWH, HNAR MAWHA an neih a ngai ve tlat a ni. Hei hi, Delhiin a hriat chian hle a ngai a ni.Ramri hrûla mi tlêmte te au tháwm mai mah ni se, ke zungtang hmâwr hliaminin taksa pum a tina ve thei tho tih an hriat a tha a ni.
Ramri chungchânga hmalâkna chi hrang hrang emaw, ramri chin chhuina lam chu, hre tak tak leh thil chhinchhiahna pawimawh (documents) turte pawh Zoram lam chuan kan nei tha tâwk thawkhat hlein a lang a. Mimir hrim hrim leh Political Party hrang hrangte pawhin kan vei vek a. A tihngaihna tak hriat a la ni lo mai chauh a ni. In dem leh insawiselna lam aia tanrualna tur rawtna tha ( acceptable proposition) neih a tul ta ber zâwk a ni.
RAMRI CHIN FEL NÂN A SAWI RÎK THIN CHI HRANG HRANGTE:-
1) Tharum thawha innuai mai. (Hei hi chu a tua te mahin thatpui aia chhiatna leh tawrhna thlentu lek a ni ang a, rah tha a chhuah lo vang).
2) Ramri ching fel tura Commission din tura Central Sorkar nawr. ( Hei hi a sualna a awm hran lo va mah se, India Hmâr Chhakah chuan hlawhtlinpui an la awm chuang lo niin a lang. Political Levela chin fel leh thutlûkna siam tura dah a nih leh tho a rinawm. Documents zir chian nân leh tanfungte hriat chian nân chuan a tangkai fû thei e. Thutlûkna siam tur ni lo va, Sorkâr (a dintu) thutlûkna siam tura rawtna siam tur chauh a nih dâwn avangin innghahna ber atân chuan a rin ngam lêm loh ang).
3) High Court/Supreme Court-a khin. (Hei hi a sualna chu a awm loh bâkah thil tha tak a ni thei e. Chutih rualin, lehlam lehlamin tanfung an han zawna, Ukilte an an han inhnial tak tak hunah chuan, a sawi hnuhnung zâwk sawi apiang dik viau a hriat zêl mai a awl khawp ang. Chu bâkah Court chuan thil awlai a nih loh avangin tihkhawtlai nân, thil tul harsa tak tak zawhna leh phût Court chuan a nei chiam thei a. Eng chen nge a duh dâwn tih hriat a har viau ang. Court Case kal lai a nih avangin, ‘ Subjudice’, a ni tiin hmalâkna dangah chhuan lam siamtu an awm thei angem? Tih zawhna a awm thei. Court pawhin ‘Political Levela chin feh chi a ni’, a ti leh tho thei bawk). Mahse, Courta kal a thalo tihna a ni chuang lo va. Ngun taka ngaihtuah a ngaih thu sawina a ni e. Sênso a ngai tam fû dâwn tih hriat a tha bawk ang. Court lama kal hi chu awarness siam nân pawh a tha hrim hrim chuan a rinawm tho e.
4) State pahnihte inbiakna, PÊK LEH DAWN or INSAHTHLÂKTAWN rilru ( Give and Take principle)púa Central Sorkâra thu thlen tur siam emaw, Central Sorkar bul tuma inbiakna neih emaw a tha ang.( Hei hi pawimawh leh kawng awmte zinga pakhat chu a ni ngei ang. Assam lam leh Central Sorkâr pawhin an tum leh duhdân a nih a rinawm. Assamin Sq mile 1200 vêl, Mizoramin Sq mile 509 min awpsak kan inti ve ve mêk a ni). Mahse, Zofate chuan kan ram hauh pûmpui (BEFR 1875) lo chu kan tibur tawh a. Mipui mar avangin, Mizoram Legislative Assemblyah pawh, tunah chuan lungrual takin passed a ni tawh a. Tu mah indem a tul tawh lo.Chu chu, hmânni lawkah kan Sorkâr aiawh leh Assam Sorkâr aiawhte, ramri chungchânga Guwahati-a an inbiaknaah thlen fel a ni tawh tih tlâng hriat a ni a. Assam lamin, Mizoramin kan ram hauh chin dik tak, a zau zâwng, map leh mihring zât leh khaw hming zawng zawnginbiakna neih leh hunah phawrh turin Mizoram aiawhte an hrilh/phût ni awmin chanchinbuahte kan hmu a ni. Hei hi rilru tha tak leh tih tak takna thinlung atanga tih a nih a rinawm a. A lehlamah chuan, Mizoten Vai, nuai tam fe Mizoram khua leh tuiah kan duh an rin loh avanga thiam taka an tanfung siamna a ni thei bawk. (He mi phêna Mizoram lamin kan sawi ve tur neih chu sawi lan rem lo vah ngai rih ila). Inbiakna neih zêl tura thu dah zêlin hun rei tak a duh ngei ang. He inbiakna neih chhûng hi eng anga rei nge ni ang tih a hriat loh. Kan inrem thei angem tih paeh a hriat theih rih loh. 1875 ramri ang ang hi chuan Assam lamin awlsam tak chuan min remtihsak mai chu a rinawm loh hle a ni).
5) Inbiaknate chu lo kal ve reng tho se, ZORAM KHAWVÂR HUNIN A LA RAWN CHINGFEL VEK MAI ANG, INCH. KHAT PAEH TAWLH LO TUR tih ngaih dân nghet tak a awm ve leh bawk a. ( Ni e, hei hi thil ni thei a ni a. Mahse, Zâwlneite hrilhlâwkna thlen hun tur hi sawi theih a ni tlat lo mai a. Lo sakuh ser nghah ringawt chi chu a ni lo ber lo vang).
6) Sawi sawi lo hian, a awm tâwk, ‘Assam lam pawhin min pawmpui theih tur leh pawmpui se, a lungawiawm thawkhat e’, tih ang chi duan chhuah a, inrem hmak mai rawtna pawh awm thei a ni e.( Hei hi chu a chauh thubarawh deuhin a lang rihah a ngaih theih awm e). Ti chuan, kei ber pawh hian inremna tluan tling tun hunah hi chuan, rawtna hranpa ka neih loh bâkah, inbiakna kal mêk hi han ngaichâng rih phawt ila thain ka hria a ni.
He Article ka ziah leh chhuah chhan ber lamah lût tawh ila. A chunga sawi tawh kawng hrang hrang khi thil kal dân tur chu a ni ang a. Mahse, hun a la duh fê dâwn tih chu a chiang reng mai a. Chutih chhûnga thil thleng thei a tam mai. Entir nân: (a) Vairengte unau huan lo ram neitute, khûng lai vêla huan, ram, leilet neitute khuan an tuarin ram kan chân chho zêl thei a ni. Eizawnna tur dang neih loh bâkah an pachhiat phah nasa hle dâwn a ni. (b) tul lo vah kan Policete post siam chawpah rethei takin an awm reng a ngaih bâkah Sorkâr tân pawh insênsona nasa tak a thlen reng thei a ni. ( c) Intihbuaina thleng palh thei reng a ni a, thisen luang thei reng a ni. ( d) Khu lai ram depa awmte râl muang lo deuha awmtir rengna a ni thei. (e) Sumdâwnna leh vahvêlnaah râl ti réng rénga hmun hmâwrtawnga awmte awmna a thleng reng ang. ( f) Intihbuaina awm se road block leh hriat lâwk miah loh va nunna inlâksak leh chânna thleng thei reng a ni. Sawi tur dang pawh a la awm zêl thei ang. HÊNGTE AVANG LEH KAN tAN REI LEH HUAI THEIH NÂN A HNUAIA RAWTNA HI KA HAN SIAM A. Mi tam vak loin bul tanin hmalâk dân túr kan kan duang chhin mêk a ni.
A TUL HMASA TA BER CHU, INBIAKNA KAL MÊK LAI PAWHIN, INTIBUAI TAWN LO VA AWMNA HMUN ( STATUS QUO) NEIH LEH TIHCHIAN HI A NI. Chu chu uluk takin keini lam chuan kan duang chhuak ang a. Duhâm nghâl bik lutuk lo vin, tuna kan intihbuai fona tlângram chin leh kan mite leilet leh Thangram te tel hian, INTERIM/ TEMPORARY STATUS QUO tura rawtna thlen ila.( Ramria inremna ni lo vin, tuna awm mêkna, intihbuai lohna tur hmun hma thut mêk, chu pawh interim/temporary chauh atân tih a ni). Chutah, thâwk lâkna leh tlêma rahbi rem rap chungin remna thusawia inbiakna hi nei cho ta zêl ila, chu chu tute tân pawh a tha a ni. A hmun hma hre lo leh hmu lo va, ramri chin mitthlâ pawha hmu chin lo chunga, thut hmuna lo pâwr vak mai te hi thil awm thei a ni. A tuartute an rúm káwk káwk lai a ngaihsak loh hi a pawiin a ngilneihlohthlâk hle a tih theih bawk ang. He rawtna hi hna hmasa berah neih a ngai a ni.
Amaherawh chu, Sorkar levela inbiakna kal lai hi thulh ni chuang lo se.Sorkârin hetianga hma a lâk hi, amah ringawt chuan Party dangten a lanna tlâng dang atanga thlirin an lo melh rum thei a. Opposition lam pawhin han tan dâwn se, Sorkâr mawhphurhna tura lo inrawlh anga ngaih a hlauhawm leh thei bawk a. Sum lam pawh an harsa thei bawk. Mi thahnem ngaiten Sorkâr leh Political Party hote biain aw khat neih dân awm thei se a tha ber ang a. YMA leh MUP te hian hma la se la a fuh viau mai thei a ni.
Heng hi hre tel ve mai mai ila:-
(1) Kan ram hauh chhûngah hian vai, nuai thahnem tak an chêng.
(2) Inner Line Forest Reserve chhûngah, BEFR 1875 ang chuan, tuma’n hmunhma nghet an neih phal a ni lo.
(3) Assamin Constitutional boundary a tih hi leilungah ramri khamna a awm lo va, Survey of India (ramri duangtu) hian, an ramri sawi hi FINAL A LA NI LO, tih leh Mizoram lam râwn an nih loh thu an târ lang chiang.
(4) Assam Chief Minister chuan tun hnai deuha a thusawinaah, Assam lam tan chhan a sawi rualin, Mizoram lamin, hmasâng atanga an ram, historical backround tanchhan mumal tak nên ram hauh chin an nei ve bawk a. Hêng zawng zawng hi Dawhkan kil tlângin sawi fel theih vek a ni a. Ramri hi inbiakna hmangin chin fel theih vek a ni ti lam hawiin thu a sawi ta.
(5) Tuna Assam Minister, Border Development etc. changtu hian kan inkâr ramri chin fel hi tihtakzetin a duhin a tum bawkin a lang.
( 6) Central Sorkara PM dawttu, Pu Amith Shah hian, he border issue hi a hre bel tawh hle a. Vairêngtea election campaign laiin, ” Kan candidate hi intih tlin phawt chuan, in ramri buai hi kan tihfelsak vek ang che u”, tiin a sawi tawh a ni.
Awmze nei tak, sâwtna nei tur chiin, mumal taka hmalâk dan tur indawt hriat fuh a tulin a hun ta a ni e.