- Mahmuaka Chhakchhuak
Pu Buanga leh Sap Upa te pahnih chuan Aizawlah awm reng loin March 1903-ah Aizawl atangin Lunglei an phei leh a. Lunglei an thlen phei kum atang hian Sunday School pawh nei tanin Lungleiah din a ni. Hemi hma hian Lunglei leh Tlabungah chuan Sipai fate tana din Bengali School alo awm tawh a, a enkawlna senso pawh Military Education Fund atangin kumtin Rs. 100/- pek a ni thin. Zirtirtu atan pawh Nobin Chandra Barua, Vai hmuihmul sei tak chu hman a niin Challiana Murray pawh he School ah hian a lut hman nghe nghe a ni. Pu Buanga leh Sap Upate chuan Chhim lamah nasa takin hna an thawk a, July 3, 1903-ah Serkawnah Primary School leh Middle School an hawng kawp nghalin, kum 1904 atang phei chuan Missionary-te chuan Zirna lam chu enkawlin an kutah a awm a. Sap Upa hian School lam enkawl bikin, Honorary School Inspectors for South Lushai Hills tih a niin zirtirtu ni chungin zirna lam chu a kutah dah a ni. Hetia Lungleia School min hawn sak hian zirlai pawh 12 an nei nghal bawk a.
Pu Buanga leh Sap Upate hian April 1, 1894-ah Mizorama Zirna In (School) hmasa ber chu dinin a tuk, April 2 atangin Aizawlah zirna hi hawn tan a ni a. Heta zirlai naupang hmasate chu Suaka leh Thangphunga te niin anni dawtah hian Sailo Lal Khamliana leh Khamate chuan an chhunzawm ve leh a. Kum 1898 Feb. 15-ah D.E. Jones (Zosaphluia) chuan School dang hawn belhin Zosapthara (Edwin Rowlands) leh Khasi mi Rai Bhajura te chu zirtirtu an ni a, hei hi chhum lo chat loa Mizorama zirna kalpui tanna chu a ni. Kum 1901-ah Khawrihnim, Phulpui leh Chhingchhipahte pawh Primary School din a niin kum 1902-ah Biate khuaah din alo ni leh bawk a. Lower Primary Exam hmasa ber pawh June 25, 1903-ah Aizawlah neih a niin mi 27 exam zingah mi 19-te chu an pass a. Kum 1906-ah Aizawlah Middle School hawn a ni velehin kum 1909-ah Middle School Exam hmasa ber neih a ni a, kum 1944 alo thlen leh meuh chuan Mizoramah a hmasa ber atan High School chu Aizawlah hawn alo ni leh ta a ni. A tirah chuan High School hi a hming atan Lushai Hills High School tih a ni a, a hnu lawkah Mizo High School tih a ni leh a. Chhim bial lamah pawh kum 1948-ah Lungleiah High School hi hawn a niin Champhaiah pawh kum 1950-ah din alo ni leh bawk a.
Pu Buanga leh Sap Upate hian Mizoramah sulhnu tam tak an hnutchhiah a, kan hnam min sawi danglam saktute zinga langsar tak an ni a, Mizote tana an hnathawh hi sawi vek sen pawh a ni lo ang. Zosap Missionary-te zingah khan Hmar lamah mi 37-in kum 1968 thlengin rawngbawlna an nei a, Chhim lamah kum 1977 thlengin mi 25-te chuan rawngbawlna an nei bawk a ni. Chung Zosap Missionary-te chu Mizorama an awm chhung hun nen hetiang hian han tarlang ila;
Hmar lama Zosap Missionary-te;
Rev. J.H. Lorrain (Pu Buanga) – 1894 – 1897
Rev. F.W. Savidge (Sap Upa) – 1894 – 1897
Rev. D.E. Jones (Zosaphluia) – 1897 – 1927
Rev. E. Rolands (Zosapthara) – 1898 – 1928
Rev. Robert Evans (Dangawka) – 1907 – 1908
Dr. Peter Fraser (Frezara) – 1908 – 1912
Rev. F.J. Sandy (Sandia) – 1914 – 1926
Rev. E.L. Mendus (Pu Mena) – 1921 – 1944
Miss Katty Lewins (Pi Zomawii) – 1922 – 1925
Miss Katie Hughes (Pi Zaii) – 1924 – 1962
Dr. John Williams (Pu Daka) – 1928 – 1930
Rev. R.G. Jones – 1928 – 1936
Miss Winifred M. Jones (Hmangaihi)- 1929 – 1934
Rev. W.H. Williams (Pu Uiliama) – 1929 – 1931
Rev. Lewis Evans (Pu Niara) – 1929 – 1936
Miss Eirlys Williams (Pi Sangi) – 1933
Rev. David Edwards (Pu Eduara) – 1933 – 1938
Miss G.M. Evans (Pi Hruaii) – 1936 – 1962
Rev. Samuel Davies (Pu Samuela)- 1937 – 1951
Dr. G.P. Roberts (Pi Puii) – 1938 – 1961
Miss A.D. Harries – 1938
Rev. B.E. Jones (Pu Zawna) – 1942 – 1953
Miss G.R. Roberts (Pi Teii) – 1944 – 1969
Rev. J.M. Lloyd (Pu Lloyda) – 1944 – 1964
Miss Molly Parker (Pi Pari) – 1945 – 1951
Miss Imogen P. Roberts (Pi Rovi)- 1947 – 1951
Miss Morfydd Jones – 1948 – 1953
Miss Sybil Roberts – 1950 – 1954
Rev. O.W. Owen (Pu Awna)- 1952 – 1957
Dr. A. Bonar Lindsay – 1953 – 1955
Miss May Bounds (Pi Muani) – 1954 – 1968
Rev. Bruce T. Nelmes (Pu Nela)- 1954 – 1968
Miss G.C. Evans (Pi Hlimi) – 1958 – 1969
Rev. A. Roberts (Pu Roberta)- 1960 – 1967
Miss Angharad Roberts (Pi Zopari)- 1965 – 1968
Miss Joyce Honer (Pi Feli) – 1965 – 1968
Chhim lama Zosap Missionary-te;
Rev. J.H. Lorrain (Pu Buanga)- 1903 – 1932
Rev. F.W. Savidge (Sap Upa)- 1903 – 1932
Mrs. E.M. Lorrain (Pi Dari) – 1904 – 1932
Mrs. Savidge (Zohluta nu) – 1903 – 1913
Miss Olive Dicks (Pi Dawki) – 1919 – 1952
Miss E.M. Chapman (Pi Zirtiri)- 1919 – 1952
Miss M. Clark (Pi Zolawmi) – 1922 – 1955
Miss E.M. Oliver (Pi Zoduhi) – 1922 – 1954
Rev. W.J.L. Wenger (Zawii pa)- 1922 – 1938
Mrs. Wenger (Zawii nu) – 1922 – 1938
Miss L.M. Good (Pi Zomuani)- 1928 – 1945
Rev. H.W. Carter (Zochhawna pa)- 1930 – 1959
Mrs. Betzie Lovis Carter (Zochhawni nu)-1930 – 1959
Rev. F.J. Raper (Zomawia pa)- 1932 – 1961
Mrs. Raper (Zomawii nu) – 1932 – 1961
Rev. R.F. Tucker (Zopari pa) – 1945 – 1951
Mrs. Bety Tucker (Zopari nu)- 1945 – 1951
Mrs. M.W. Shearer (Pi Zohnemi)- 1945 – 1950
Miss Baker (Pi Hrangdawli) – 1947
Miss Davies (Zothlamuani) – 1950
Miss E.M. Maltby (Zohnuni) – 1952 – 1968
Miss Kathleen A Cox (Pi Sangi)- 1954 – 1965
Dr. Hanley C. Stockley (Dr. Zomuana)- 1957 – 1962
Mrs. Jean Stockley (Pi Zomuani)- 1952 – 1962
Miss J.T. Smith (Pi Zomawii) – 1972 – 1977
Kan Zosap Missionary zawng zawngte hi thiamna bik nei vek an niin, mi 14-te hi Medical lama thiamna nei an ni a, a dang 23-te pawh hi Pastor, Zirtirtu leh Kohhran enkawl tute an ni. Zoramah hna ropui tak tak an thawk a, tun atan chuan kan sawi kim seng lo ni rih mai se. Pu Buanga leh Sap Upate awmlai hian Zosaphluia hi rawn thlengin thla li (September – December) chhung an awmtlang hman a, chumi chhung chuan Zosaphluia hian Mizo tawng thumal 90 a thiam hman nghe nghe a ni. Zosaphluia thawhpui tur hian Khasi Kohhran chuan Rajbajur an rawn tir chho bawk a, an pahnih chuan Zoram pum chu an vaihma a, a tul thin hle a ni. Kum 1898 December 31-ah Rev. Edwin Rowlands (Zosapthara) pawh chu rawn thlengin nasa takin hna an thawk chhunzawm zel a.
Kristianna kawngah rahbi thar min rah tir chauh niloin A Aw B min siamsak bawk a, hla pawh thahnemtham tak min phuahsakin Zosapthara phei chuan Mizo hla Za chuang lai a siam nghe nghe a, chung zingah chuan hla lenglawng pawh telin; Ka nu, Mizo lawm teh u, Thil Nawi te, Bei nawn rawh tih leh Bawih chhuah hla te hi a tel a ni. Zosaphluia pawh hian Aug. 5, 1904-ah karkhata ni awmte hming hi min phuahsak bawk a; Thawhtanni, Thawhlehni, Nilaini, Ningani, Zirtawpni, Inrinni tih leh Pathianni tiin vawiin thlengin kan la hmang a ni. Amah bawk hian Thlanmual pawh min siamsakin khaw tinin thlanmual neih nachang kan hriat phah a. Dr. Peter Fraser pawh Mizoten natna zawng zawng ramhuai tih emaw kan tih avanga ramhuai laka kan inthawina min tihtawp saktu a ni a, Mi rethei, pitar leh putar enkawltu nei lo leh piangsual mi 70 lai a chawmin mi rethei tan In panga lai a sa bawk a. Rev. Frederick Joseph Sandy pawh Mizorama Library hmasa ber siamtu leh Mizo hmeichhiate High School-a kaltirtu hmasa ber a ni bawk.
Hetiang hian Kumpinuin min awp chhung khan Sakhaw puithiam leh rawngbawltu thahnemtham takin kan ramah rawngbawlna an nei a. Ram rorelna lamah pawh Jan. 4, 1952-ah District Council Election hmasa ber neiin Mizo Union-te chuan sorkarna changin chuta tang chuan mahnia rorelna nei hrangin ke kan lo pen chho ve leh tan a ni.
Lehkhabu rawnte;
ZOFATE CHANCHIN THA RAWN HLANTUTE – P.L. Lianzuala
MISSIONARY-TE HNUHMA – Rev. ZT. Sangkhuma
MIZO HISTORY Kamkeuna – R.K. Lalhluna
ZORAM POLITICS Thli tleh dan – C. Hermana
Hei le LEITLANGPUI – V. Kap Enga
Seminar Paper – Missionary Contribution to Mizo Literature. By; Dr. JV. Hluna