- Lalhruaitluanga Chawngte
Khawvelah hian nangmah chauhvin awm ta la, hming i nei tho ang em? Nei pawh ni la a tangkai awm lo!
Mi dang an awm avanga hming hi mamawh i ni a, mi dangin nangmah an chhinchhiah nan che a pawimawh avanga mamawh i ni. Tin, i hming hi nangma sak pawh a nih ka ring lo, mahni hming sa kan awm a nih chuan, chu mi chu a dangdaiin a danglam ngawt ang; a nih loh paw’n a tul riauna, thil awm zen zel lo a awm a ngai ang a, a nih loh vek chuan a tul lo riau chunga a tih a ngai ang.
Mihring hming chauh ni lovin hnam hming pawh hi chutiang chu a lo ni, he khawvelah hian kan hnam hi hnam awm chhun ni ta ila, hnam hming kan nei tho ang em? Nei pawh ni ila eng nge a tangkai teh vakna tur?
Mi dang vangin hming kan mamawh a, chu mai a ni lo, mi dangin min sawi dan pawh a pawimawh; mahni hming kan sa chut chut ngai lo ang deuh te hi a ni thei ang, hnam te pawh hi mi dangin min koh dan atanga lo chhuak a ni fo. Hnam hming zawng zawng phei zawng a ni lo.
Tuna England ram neitu ni ta, English-te khu hmun dang atanga luta a ram neitute hneha khu ram khu nei ta an ni a, an ram bula hnam lo awm vete chu ‘Wealas’ tiin an ko a ni awm e. ‘Wealas’ tih chu ‘foreigner-te’ tihna a ni. Hun a lo kal a, Wealas atang chuan Welsh a lo chhuak ta, Zosaphluia leh Zosapthara te hnam kha. Chutiang chu hnam hrang hrang chanchinah sawi tur hrang hrang a awm a, keini hnam chanchinah pawh sawi tur pawimawh deuh a awm.
Hnam dang thlahtute ang bawkin kan thlahtute pawh kha chenna tur zawnga vak kual, ram tha lehzual zawnga kal kal mai an ni a, historian-te chuan khawchhak lam atanga khawthlang lama chhuk kan ni an ti. Khawchhak an tih hi tuna Myanmar ram chhunga awm rih Kabaw valley leh Chin Hills vel hi a ni ber a, chumi hmaa kan awmna chu chiang fakin kan la hre lo a ni awm e. Khawthlang lamah kan chhuk a, a chhuk ve ta lo pawh an awm. Khawthlang lama chhuk chu ‘thlangtla/thlangtlak’ an tih hi a ni ta a, a thlangtla thuite chuan tuna Bangladesh sorkar hnuaia awm rih Chittagong Hill Tracts vel hi an thleng. A tawi zawngin sawi ta ila, tuna Chin Hills an tih tak leh Chittagong Hill Tracts an tih tak thleng hian kan ram, kan thlahtute sah zau leh vah zau, an inbenbelna, an lungmuanna leh thlamuanna, ro an relna hmun, an thlahte an rochun a ni.
A thlangtla thuite chu an hnunga mite aia hnam dang nena innek leh innawk hmasa pawh an ni ang, anmahni lo hmutu hmasate chuan ‘Kuki’ tiin an ko a, kan thlahtute chuan ‘Kuki’ tia kotute chu ‘Kawrvai’ an ti thung. Hmun danga an mi hmuhte pawh ‘Kuki bawk an nih hi, khuta mite hnam tho kha an ni,’ an ti a ni ang, Kuki an ti ta zel a, Kuki kan ni ta a nih chu. Hnam hming hi hnam dangina an sawi dan atanga lo chhuak a ni fo asin.
Khawchhak lam, tiau chhak Zorama mite pawhin hming an nei; kan thlangtlak hma daih tawh kha a ni ang, khang lai khan an chhehvela mite’n kan pi leh pute kha ‘Chin’ an ti a, Chin tia hriat leh chhinchhiah an lo ni ta. tiau chhak Zoramah chuan Chin kan ni ta a nih chu.
Min hmutu dangin ‘Lushai’ min ti leh a, chu chu Lusei tih atanga lo kal, saphovin Lusei an lam dan atanga lo chhuak a ni. Hnam hming hi hnam dangina an sawi dan atanga lo chhuak a ni fo asin. Korean-ho te pawh, saphovin Goryeo lalrama mite an han hmuhin “Corea” an ti a, chuta tang chuan Korea a lo chhuak ta a ni an tih kha.
‘Mizo’ tih a awm bawk a, he hming lo pian danah hian hriat dan leh rin dan hrang hrang a awm niin ka hria, tin, a lo chhuah hun chungchangah pawh. ‘Lushai’ aiin a hma fe zawk tih thu-ah hi chuan kan mithiamte pawh an lungrual niin ka hria.
Khawvela dinchhuah tuma kan beih kawngah hming hrang hranga hriat kan lo ni ta a, khawvel hian ‘Chin-Lushai-Kuki’ min tih lai te, ‘Chin-Mizo-Kuki’ min chang te pawh a awm. Tun thleng pawh hian chutianga sawi chu kan la ni fo.
Naute a lo piang a, a hming an sa nghal ang hi a ni chiah lo, hnam hming lo pian dan hi. Kum za tel nghah a ngai a, thenkhat phei chuan chu aia rei te pawh an nghak ang. English-ho bawk han sawi leh ila, an thlahtute kha English an ni miah lo a, tuna England ni taa an thlahtute an luh khan English an la ni lo, a ram pawh England a la ni lo. Krismas vawi sang vel lai an hman hnuah English an ni chauh. Israel-te thlahtu Abrahama leh a chhungte pawh kha Israel an ni miah lo a, an thlahte kha Israel an la ni dawn tih pawh an hre pha lo ang. Abrahama tupa Jacob-a buan hneh tak Pathianin Jacob-a hming a thlaksak a, Israela a lo ni ta a, mahse Jacoba te chhung pawh chu Israel an ni chuang lo. Kum za tel liam hnuah an thlahte chu Israel an ni chauh.
Kutzungpuiin smart phone kan han hmet a, thil a lo chhuak nghal zel anga hnam hi lo piang nghal a ni lo, hnam hi vawi leh khata lo piang a ni lo. Kum tam a vei a ngai a, kum tam a vei a vei a ngai te pawh ti hial teh ang. Hnam hming nei tur pawhin nghah fat fat a ngai thin. Keini pawhin kan pawm tlan thap, kan inlungrual tlanna kan nghak mek. Hnam hming kan nei tawh a nih pawhin tlang hrang hranga Zo hnahthlakte pawm tlan thap chu a la ni lo.
Hming hrang hrang kan nei a, mahse kan zaa inlungrual tlanna hming hi chu a la awm chiah lo. Kan awmna leh seilenna hmun azirin kan hnam hming kan sawi dan pawh a danglam zeng zung ang a, chi peng kan hriat dan pawh a inang lo zeng zung ang; Mizorama Chawngthu tlangval hi tuna Manipur sorkar hnuaia awm rih Zo hnahthlakte zingah piangin seilian ta se Kuki a ni ang, Manipur sorkar hnuaia kan mite zingah chuan Chawngthu hi Kuki an inti tlat. Mizorama Khiangte nula hi tuna Assam-a Hailakandi district vela pianga seilian ni se chu Chawrai a ni ang a, Mara zinga pianga seilian ni ta se Khitie a ni thung ang. Mizorama Khawlhringte hi Chittagong Hill Tracts velah awm se chu Bawm an ni ang. Mizoram chhim lam hmun thenkhat leh Chittagong Hill Tracts velah chuan Khawlhring leh Khiangte te hi Bawm an ni a, Chinzah-ah pawh Lai inti leh Bawm inti an awm. Hlawnchhing pawh, Lai zinga an awmin Hlawnchhing an ni a, Mara zinga awmte chu Hlychho an ni mai. Vaiphei pawh hmun thenkhatah Hmar an ni a, hmun thenkhatah Paite, hmun thenkhatah Kuki. Hmar ni lo, Paite pawh ni lo, Kuki pawh ni lo, Vaiphei tawp an awm bawk. Biate pawh Mizoram ni ta leh Manipur-a Zo hnahthlakte zingah chuan Hmar an ni a, Cachar tlang dungah chuan Hmar ni lovin Biate an ni tawp mai. Hangshing zingah Thadou leh Paite an awm a, Hmar Students Association hruaituah pawh Gangte, Khongsai, Paite, Sailo leh Vaiphei te an lo awm tawh thin. A hnam khat nih thlak asin!
Chutiang chu tuna kan awm dan a ni a, chutiang chu tuna kan awmna a ni.
Thil te hi chik taka ka ngaihtuah khât tehlul nen, kum zabi 20-na tir lam, 1960 chho vel thleng khan “Mizo” tihah hian kan lo inlungrual ang reng em ni aw tia ngaihtuah ve chiam tum hi ka nei a, a chang phei chuan chal dawm meuh te pawhin ka ngaihtuah ve vang vang thin. Hranghluite titi leh kan hnam chunga thil thleng atang hian chutiang chu ngaihtuah ve hlut chang ka nei.
“Ka ram leh kei” tih bu-ah khan Pu R Vanlawma khan, Shillong-a Lushai Students Association an din tirh lamah khan “eng a?” (Duhlian) tawng hmang ve lo zirlai pakhat kha a tel duh lo tih a sawi a, “Lushai kan ni lo,” a ti a ni awm e (Lushai chu Lusei, sapho sawi dan). Kan inpumkhat zawk theih nan an pawl hminga Lushai tih pawh chu Mizo tia thlak a tha ang tia a ngaihtuah thin thu a sawi a nih kha. Mizo tih kha an lo pawm tlang fu tihna a nih hmel. 1966-a Mizote tana zalenna puangtute zingah pawh khan Lusei ni lo chu sawi loh, “Eng a?” hmang lo kha an tel teuh. Khang lai khan Mizo tihah khan an lo inlungrual ang reng a ni mai thei a, chumi hnu, 1970s chho emaw, chumi hnu leh emawah chuan Mizo tihah hian kan lungrual tlang lo tha leh te pawh a ni mai thei. Chutiang chu lo ni ta se, mak ta viauva ngaih tur pawh a ni chuang lo ang. Kan pawm tlan theih hming kan la nei lo a nih pawhin kan nawi vanga ngaih ngawt tur a ni lo a, kan hoh vanga ngaih ngawt tur pawh a ni lo ang. He thil hi thil namai a ni lo a, thil namai lo a ni tlat a ni.
Kan ram hi thendarh a ni a, kan ram hi sorkar hrang hrang hnuaiah a awm rih. Chutiang karah chuan duh dan leh pawm dan a inan diak diak loh chang a awm thei ang a, kan chanchin kan sawi dan leh kan hriat dan pawh a inan loh chang a awm ang. Mahse vanneihthlak takin hmun hrang hranga Zo hnahthlakte hian unau, hnam khat kan ni tih hi kan hria a, kan hre vek tawh kan ti ngam chiah lo a nih pawhin la hre ve lo, hre tlai pawl tlem azawng an la awm ti tal chuan kan sawi ngam ang. Hmingah kan buai a, mahse vanneihthlak takin ‘Zo’ tihah chuan kan lungrualin kan lungawi tlang. ‘Zo hnahthlak’ tihah pawh kut kan beng rual thap thap thei a, kan zaa insawi nan pawh a himin ka hria. Mizo innihtir tuma innawr chiam te, Kuki innihtir tum talh te, Chin innihtir tum tlatte hi a him rih lo a, hei hi kan chhungkua min tibuaitu a ni fo. Kan innawr poh leh kan innawr hla a, kan innawr loh hian kan inpawt hnai tihna a lo ni thin. Rilru a ni zawk e, ni lo, thinlung zawk mawle – kan thinlungah hian unau, thlah khat, hnam khat kan ni tih kan chiang a, chu chu thil lawmawm, ban phar hluaina tham a ni. Kan pawm tlan theih, kan hming tur hi lungrual taka nghah rih hi kan tunlai hunah hi chuan kan tih theih a ni rih te pawh a ni mahna. Min hre chiang lova min hmua min awptu sapho khan min thendarh a, Myanmar, India leh Bangladesh hnuaia awm ta Zofate hi hnam khat kan ni tih an hriat avangin rorelna pakhat hnuaia min dah leh dan tur ngaihtuahin 1892-ah Kolkata-ah conference kovin ro an rel a nih kha. Tuipui ral atanga rawn kal vang vanga min rawn hmutute pawhin hnam khat, thlah khat kan ni tih an hre nghal tihna a ni a, engtin nge keini’n kan hriat loh theih ang!? Eng hming pawh pu ila, keimahni hi keimahni, keimahni ngei kan ni e.
Kei ve hi chu, ka lawm fona chu – Mizo han tih te, Kuki han tih te, Chin han tih te, Zomi han tih te, a dang pawh a la awm mai thei – chungina ka lung a len thin leh ka hlimpui thin hi a ni.