- Laiu Fachhai
Africa hnam pakhat tawnga Bible letlingtute chuan, Luka 11.11 thu, “In zînga pa, a fapain sangha dîl sela, tu nge sangha aiah rûl pe ang?” tih hi a tawng hmangtute bulah an chhiar a. He thu hi a chhanna hre sa, rhetorical question a ni a, a chhanna chu, tu pa mahin a fapa chu sangha aiah rul a pe lo ang, tih a ni. Mahse a tawng hmangtute chhanna erawh chu, “Teh reng mai” a ni daih. A chhan chu, he hnam tan chuan rul sa chu sa tui bera ngaih a ni a, sangha ai pawha tui zawka ngaih leh sa hlu zawk a ni vang a ni.
Thuthlung Thar hi AD kum zabi pakhatna Palestine hnamziaa innghata ziak a ni a. Chutih hun laia Palestine rama chengte (Zuda mi leh hnam dang mite) chuan rul sa chu mihring tan ei chiah an ngai lo. Mahse Africa hnam thenkhat tan erawh chuan sa tui ber a lo ni daih a ni. Vawiinah pawh rul sa ei ram leh hnam an awm nual: Indonesia, Vietnam, China, Hong Kong, Thailand and the Philippines, etc. Mizoramah pawh rul sa chu scrub typhus damdawi tan a tha e an ti a, chuvangin an ei hlawm a, a rep pawh an kawl hlawm awm e. Kan chhehvela hnamte zingah te pawh hian rul sa chu sa tui bera ngai an awm ve bawk a ni.
Mizorama cheng ten ei chia kan ngaih loh sakawr sa pawh hi ram tam tak chuan an lo duh em a ni. China, Kazakhstan, France, Switzerland leh Italy ramahte chuan sakawr sa an ei nasa a, sakawr sa eitu zingah Africa continent ram 13, North and South America continent ram 15, Asia ram 12, Europe ram 33 leh Oceania ram 4 an tel a ni. Keini ina kan duh em em vawk sa pawh hi, sakhua thenkhat (Judaism, Islam, Hinduism) leh hnam thenkhat tan chuan ei chiah an ngai lo. An tan chuan sa thiang lo leh sa tenawm a ni.
New Zealand rama Maori hnam leh China rama Fujian leh Guandong province-ah te chuan changpat (earthworm) hi tui an ti em em a, Philippines leh Combodia ramah te chuan “Balut” an tih, ar no la keu lo, artui chhunga la awm chu sa tui ber (delicacy) chi khat a ni. Vawkte sa ei hnamte an awm a, hnam thenkhat tan chuan a pui pum chhunga la awm ran note sate chu an tan sa tui ber a ni. Mizoram ina kan duh em em dangpuithu, sa-um, khanghu, thingthupui, a ek nena chhum pawlh sa chek tui te hi hnamdangte tan chuan, ei chu sawi loh, a rimah pawh an luak ti chhuak tur chi a ni. Sawi tur tam tak a awm. Heng ei leh in hnamzia (food habit) te ina min zirtir chu, thenkhat tan sa tui ber chu midangte tan tûr a lo ni tlat hi a ni. Chuvangin ei leh in hnamzia thuah chuan, in dem tur leh inhmusit tur kan awm lo.
Ui sa leh a behbawm lamah lut ta ila. Tunlai Mizoramah hian ui vulh, ui talh, ui sa zuar leh ui sa ei chungchangah thu leh hla a tam em em a. Ui sa hi Mizoram chauhin kan ei lo. Ui sa ei ram leh hnam tam tak an awm: China, South Korea, the Philippines, Thailand, Laos, Vietnam, Cambodia, Indonesia, Taiwan, Polynesia, Canada, Africa hnam thenkhat, Switzerland, Arctic and Antarctica, Mexico, Myanmar, Nagaland, etc.
Mizoram bikah chuan, pipute hun lai atang tawh khan ui sa hi kan lo ei thin a ni. Mizoramah chauh ni lovin, Chin-Kuki-Lushai hnam dangte (Zofa dangte) pawhin an ei hlawm a ni. Vawk sa leh sial sa te anga national cuisine (ramin a hlut ber sa) erawh a ni lo. Mara thufing chuan, “Ui chu a talhtu a zak lova, a rawhtu zawk a zak thin,” a ti a. Hei hian ui sa chu, miten ei duh tho mah sela, ei leh in hnamzia (food habit) in national cuisine pakhatah a dah loh avangin, a lang a pau-in an ei ngam lo va, a ruktein an ei thin tih a kawk a ni. A talhtu chu rei lohteah a hna a zo fel mai a, tuinge ui talh ti pawh miten an hre hman lo. A rawhtu erawh chu, a hmul kang hmui nasa tak chauh ni lovin, rei fe rawh a ngaih thin avangin, khawtlangin an hre hman vek thin a ni. Thufing a awm thu atanga chhuiin, pipute hun lai khan ui sa hi an lo ei thin tih a chiang a ni. Tunlai Mizoram dinhmunah phei chuan, ui sa chu mi thenkhat tan sa tui ber a ni tawh a, inthlahrunna awm miah loin a lang a pau-in an ei ngam tawh a ni. A pawi lo.
Thailand mite chuan an rama mission rawngbawl hna thawka awm Sap thenkhatte chu a ram mihring (Thai mite) aia an ui hmangaih zawk angah an puh hial a ni. Mizoramah pawh chu tiang dinhmunah chuan kan awm chho ve mek niin a lang. Thenkhat chuan inti changkangin ui chu an mihringpui angin an en a, a mutna tur in tha leh man to, a mattress leh a thawmhnaw tha leh man to, a ei leh in tur tha leh man to te lei sakin an chhungkua member pakhat angin an enkawl a ni. Anmahni mimal duhthlanna leh khawvel thlir dan (worldview) a ni a, an demawm hran lo. Mahse mi zawng zawng anmahni ang ni vek tur leh anmahni khawvel thlir dan anga thlir tir vek an tum erawh chuan, a dik lo ang a, thil tha ber pawh a ni lo ang.
Vawkte, arte, bawngte, kelte, zawngte leh ran dangte pawh hi ui leh zawhte te anga inchhungah dah a, tha taka enkawl an nih chuan, zirtir thei an ni vek. An fing hlawm hle a ni. Lawite phei chu an talh dawnin an mittui a tla thin. A awmzia chu, ui pawh, he rante nen hian danglamna em em a nei chuang lo. An inang vek. Ran (animal) an ni vek. Hindu kulmukte leh sa ei miah loh midangte erawh chuan, ui talh leh ui sa ei chu an dem a nih pawhin hriatthiampui awmna chin a awm. Mahse ran sa chi khat, ui talh leh ui sa ei chu ngai thei si lo a, ran dang sate erawh heh hle si a, ran dangte talh erawh pawi ti miah si loh te hi chu double standard a ni. An ui leh anmahni ei atan ran dangte talh pawi an ti leh si lo a, farisai nun nen danglamna a awm lo.
“Ui chu mihring thian tha ber a ni,” tia sawi te a awm a. Chutirualin mihring tan ran hlauhawm ber a nihna lai pawh a awm ve. Ran vulh dangte nena tehkhin a nih chuan, ui seh avanga hliam tuar leh thi mihring an tam fe zawk. Hei hian ui chu ran (animal) chi khat ve mai a nihna leh rante zinga ran hlauhawm ber pawl a nihna chiang takin a lantir a ni.
Chuvangin ui vulh, ui talh, ui sa zuar leh ui sa ei te hi thupui hlapuiah lak lo a tha ber ang. Vawk sa, ar sa, kel sa, bawng sa, sangha leh sa dangte nena inangkhata dah mai tur a ni. Ui politics te phei chu khelh loh a tha ber. He ziaktu hian ui sa ka ei lo. Sa dang thenkhat pawh ka ei lo. Mahse a eitute ka dem lo a, ka hmusit loh bawk. Ui chu, sawi tawh angin, ran chi khat a ni ve mai a, chuvangin a sa ei duhte chuan an ei ang a, ei duh lohte chuan ei lo mai tur a ni. Ei lotuten eitute an hmuhsitna tur leh an demna tur a awm lo.
“Engkim ei mi chuan a ei lo chu hmusit suh se; a ei lo pawhin a ei mi chu sawisêl suh se, Pathianin ani chu a lâwm tho a ni.” (Rom 14.3)