- Dr. C. Lalrampana
A KAMKÊUNA
India hi khawvela mihring ngah ber dawttu a ni. Kumin 2023 hian mihring 1,428,627,663 (Tluk leh dingawn khat, vaibelchhe zali sawmhnih pariat nuai ruk sing hnih sangsarih zaruk sawm ruk pathum) kan awm mek a, nikum 2022 aiin 0.81% zetin kan pung a ni. Heti khawpa tam hi ni mah ila, mipui rorelna (democracy) ram lian ber kan nih avangin khawvêl ram dangte’n an awt hle thin. Tin, India Dãnpui Right to equality (article 14-18) 1.1 article 14-in a sawi angin mitin zalênna thuhmun pek kan ni lehnghal. State/UT tinte hian an ram mipuite hnenah dikna chanvo thuhmun an pe tur a ni. India khua leh tui nih hi a nuamin a vanneihthlak tehlul nen June 1, 1984-a Operation Blue Star, Golden temple luh chhuah leh Feb. 27, 2002-a Gujarat buaina leh May 3, 2023-a Manipur buaina atangte khan India ram, sakhaw zelenna hian a nihna a hloh mek tih a lantir chiang hle a, chuvangin, khawvel ram dangte pawhin min awt bik tawh lem lo mai thei. Hetiang taka ram zalen kan nih avang hian kan zalenna hmang thiam lovin vantlãng sualna chihrang hrangah sulhnu kan ngah phah hle niin a lang.
VANTLÃNG SUALNA CHU?
Vantlång sualna (social evil) chu Khawtlãng/vantlãng tana thil tha lo, chhiatna thlen thei thil, sualna chihrang hrang, ram leh mipui vãntlãng, hmasãwnna dãl thei leh tithuanawp thei thilte hi a ni. Chung zinga langsãr zual deuh deuhte chu-helna leh buaina chawhchhuah, zu sak leh zawrh, zu ruih, nawhchi zawrh, rukruk, ruihhloa sumdawn leh ruihhlo ngaih, chi inthliarna, retheihna, hmeichhe thuam chhawm (dowry system), naupang kum tlinglo hlawhfaa rawih etc. te a ni.
A LO AWM CHHAN
Vãntlãng sualnate hi chhan nei lovin a lo awm mai bik lo. Awm Chhan tha tak a nei thin. Chungte chu-retheihna; mãwlna leh lehkhathiamlohna; Sorkar hna indaihlohna; mipui punchakna; khawpui tãwt luattukna; hmeichhia leh mipa thliarna; chi inthliarna leh inchimralna avangte a ni.
VÃNTLANG SUALNA DOTUTE
India rampum huapa vantlãng sualna dotu, thi leh thau pawlha thisen chhuak khawpa tang ngam, mahni inphata nun pawh thãp ngam kan nei a; hengho avang hian India mipui heti zozai hi tun thlengin inngeih tak leh inlungrual takin kan la awmho thei a ni. Chutianga sulsutu leh hmatãwnga ding tawh thinte chu-Raja Ram Mohan Roy, Mother Teresa, Mahatma Gandhi, Ishwar Chandra Vidya Sagar etc.-te an ni. Anniho theihtãwp chhuahna avang hian vãntlãng sualna lian tak, khawvel pawhin a buaipui leh ngaih mawh êm êm vãntlãng sualna rãpthlak tak pakhat kum zabi BC 4-na lai atanga lo irh chhuak, a tak taka kun zabi AD5na-9na laia an hman (practiced) inhãl hlumna (sati system) chu December 4, 1829 khan British India Governor hlui-General Lord William Bentinck hovin Dan ang takin khapna dan House-ah pawm a lo nih phah ta a ni. Sati system tihtawp a nih atanga kum 158-na 1987 khan Rajasthan-ah kum 18 mi Roop Kanwar chu hãl hlum a ni a; a hnu kum 15-na kum 2002 khan Madhya Pradesh-ah hmeichhia kum 65 mi chu hãl hlum a nileh bawk. Mahse, heng thil thleng hi chu mi luhlul zualte thil tih a ni. Sati system erawh paih bo (abolished) vek a ni tawh.
VÃNTLÃNG SUALNA 5-TE:
Vãntlãng sualna hlàwm lian thenkhatte chu sutkian ni tawh mah se tun thlenga min la chiahpiahtu vãntlãng sualna kan la hmachhawn tãwp theih lohte chu:- Hmeichhia leh mipa dahsan hleihna; Kum tling lova inneih; Hmeichhe thuam leh ro chhawm (dowry); Hlemhletna leh eirukna;
Uirena sual; Kum tling lo hlawhfaa chhawr; nawhchi zawrh; Chi inthliarna, ruihhlo ngaih leh zawrh etc-te a ni.
MIZORAM BIKAH
Tun thlenga vãntlãng sualna (social evils) kan la hmachhawnte a awm a, heng do reh tur hian India rampum huapa vantlang sualna dotu -Raja Ram Mohan Roy, Mother Teresa, Mahatma Gandhi, Ishwar Chandra Vidya Sagar etc.-te ang kha hmuh tur leh hriat tur kan la awm ve lo niin a lang. Vawiina kan social activitist neih ve chhun nia langte lah hian ãwn lam (tendency) an la nei deuh zel niin a lang bawk si! Engpawhnise, Mizorama vãntlãng sualna kan hmachhawn tam berte chu hengte hi a ni.
UIRENA SUAL
Inneih hunserh buatsaih apianga puithiamte’n an chhamphual thin leh a thunawn pawimawh) chu-” Mi zawng zawng zingah inneih hi chawimawiin awm sela, khum pawh tihbawlhhlawh lovin awm rawh se; inngaite leh uirete chu Pathianin a ngaihtuah dawn si a.” tih hi a ni. Hetiang hi ni mah se, nupa tuak 100 zingah khum tibawlhhlawh miah lo hi nupa tuak 20% an awm ang em? tih chu chhüt tham fe a ni ngei ang? Nupui-pasal inuiresan an tam hle a, Nupui fanau nei chunga sãwn thlãk; pasal fanau nei chunga Tlangvãl emaw mipa dang um ching; Nupui-pasal nei chunga nupa ang maia inkawp; kohhran rawngbawltu ni chunga Uire; Nupui fanau sazu meidawhsan; chhan mumal awm lova nupui fanaute hnawt chhuaka nupui dang nei etc. an tam hle tih chu hai rual a ni lo. Nupui-pasal nei lai ve ve, inngãizãwnga mahni nupui fanau pawm laite ve ve chhuahsana innei tate chuan-“Engvanga hetianga awm ta mai nge in nih le?” tia zawhna an chhannaah chuan-“Hetia keini pahnih kan innei ta mai hi thlarãu thianghlim hnathawh, Pathian ruat liau liau niin kan hria” zuk han ti ngama mawle! Hetih lai hian Setana erawh lãwmin a nui ver berin a rinawm. An tamzia ngaihtuahin Kristian lo zawk muslim, hindu, sikh, budhist etc.-ho zingah hetiang êm êm hian uire an tam ve lo.
NAWHCHIZAWRH
Phai ram khawpui lian (metropolitan city)-ahte kan kal chuan nawhchizuar hmuh tur an awm nual thin. Nawhchizuar awm remti ve lo Mizoram kristian 87.5% awmna ram atanga phairam khawpuia zin thinte pawhin nawhchizuarho an dãwr ve fo tho mai! Taxi khalhtu pakhat ka zawh chuan -“Sunday apiangin Mizo zingah nawhchizuar dãwr tawk an awm ve ziah thin” a ti mauh mai! Amah ngei pawhin a hruai fo thu a sawi.
Mizoramah nawhchizuar lane awm duh lo teh mah ila Khawpui Services (KS) tia hming dang vuahin nawhchi zuar tluk chiah tho siin an vir suau suau lawi si a nih hi! Thenkhat erawh KS tih hming puttir chi chiah si loh, mu chunga inchhung bungraw tuak thiam; in leh lo din; zirna sang zawk chhunzawm nana hmang; cell phone leina tuak; incheina cosmetic leh thawmhnaw (garment) tuak thiam; scooty leh bike, lirthei tuak thiam; Sumdawn bultan nan leh hna hmuh nana hmang etc. hriat tur leh sawi tur an kat ta nuk mai niin a lang. Hetiang vangte hian alawm, India ram pumah HIV/AIDS vei tamna ber state kan nih phah mêk nachhan chu?. Chuvangin, a langa mawina leh pharisai nun, takna leh dikna awm si lo, kristian nun phakarna leh nawhchizuar lane awm ve remtihlohna ringawt hian min chhandam lovang.
HLEMHLÊTNA LEH EIRUKNA
Mahni hna Commission-a aikal ruai duh leh rinawm lo, sum tlêmte uma thamna la duh, sorkar sum leh mipui chanvo fanghma no ei hmiah hmiah duh, mahni awmna pãwl leh kohhran sum pawh paipãwn then duh, kãwlphetha pawt ru duh; PHE tui pawt peng ru duh, thenawm ram leh huan lo ram, inhmun a ruka hlep ru duh, mi huan, lo ram thlai ilo leh sangha dila sangha ruksak duh, hun khirh lai denchhena mahni thil zawrh to uchuak taka hralh miah miah duh, chawhmeh leh sa to ber bera hralh duh, mi lirthei part ruk fai sak vek duh, dãwr rawk, Environment & Forest Department teak plantation suasam ral thak duh, Sorkar lei (bridge) dawhsa chim mai thei tura a kilhna pawimawh ru fai vek duh etc. sawi tur a tam lutuk sawi sên a ni lo. A langa hlemhlêtna leh eirukna hua, a taka, eirukna haw chuang si lo, pawl leh kohhrana chanvo tha tha chang tura hotute pãkleh huam huam lawi si thin hlir awm khawm kan nih hmel?
RUIHHLO NGÃI
Ruihhlo hian a huam zãu hle. Ruihhlo hlauhawm (narcotic drugs)-te chu- Codeine, dextropropoxyphene, dihydrocodeine, fentanyl, hydrocodone, hydromorphone, ketobemidone, morphine, oxycodone, pethidine, tilidine & trimeperidine-te bakah Heroin,; S/Proxyvon or Parvon spas; alprazolam; diazepam; peptica; ganja; cough syrup; pacitane (pepe); respira-D; codeine; cataspa; dendrite; carozepam; nitrosun; liquor; Pseudoephedrine @khehpuam & Methamphetamine (Meth) etc.-te a ni. Hetih lai hian kohhran leh Zoram mipuite hian ruihhlo chikhat ZU (liquor) ringawt kan ngaimawh emaw tih turin Zu khap thei tura intiamkam huai leh party manifesto-a Zu khap tur thu tarlang huai apiang kan vote tling thin a: hetih lai hian Drugs & Narcotic Department-in kum 1984-2021 kum 37 chhung zawnga thalai tleirãwlte’n ruihhlo an ruih leh an ngaih thin an thihpui a tarlan danin Heroin vanga thi 214; S/Proxyvon or Parvon spas vanga thi 1161 leh a dang vanga thi 318 an awm a. Zu kan buaipui viau laiin kum 37 kal ta chhunga zu vanga thi chu damdawi vanga thi nen chuan tehkhin tham loh khawpa tlêm a ni. Damdawi Ruihhlo dang vanga thi chu 1693 zet an tling thung. Kumin Jan-July 31, 2023 thleng khan Mizoram Excise & Narcotics leh Police-te chuan heroin 95kg & 683 gram an man tawh a, kum danga kum tluana an man thin aiin a tam fe tawh a ni. A langa mawina zawnga zu khap rêm thakna (dry area) nih tum ringawtna hian kan thalai nun suattu damdawi ruihhlo hlauhawm hi a tirêm hauh lovang.
A TLÃNGKAWMNA
Vãntlãng sualna hi ngaihtuah uluk a van ngai tehlul êm! New Land Use Policy (NLUP) 14th January 2011; New Economic Development Policy (NEDP) 2016-27; Socio-Economic Development Policy (SEDP) Aug 19, 2022 emaw Sustainable Development & Reforms Policy (SDRP) Aug, 2022 pawh ni lo, SEDP tha mi ‘Social Evil Defence Party’ (SEDP) hi Aizawl khawpuiah pisapui neiin District level leh khawtinah unit neia din a tul ta niin a lang. Tunhma deuh atanga lei dawh thar hlim chim thinte leh Aug. 23, 2023 -a Sairang rel kawng lei dawh mek chim ta mi 23 thihnate nen khan Social Evil khawih thin ruk hmangte avanga chim thin niin a ngaihruat theih. Hengho hian Zan reiah lirthei nen feh chhuakin kawngpui kam, sorkar leh mimal kudama bungraw dah leh lirthei chhiate leh lei dawhsa kilhna leh hmanraw pawimawhte ruin an hralh thin niin a lang a, chuvangin, khing vantlãng Sualna tarlan takte khi thlur binga beihpui thlaka man thin tur leh an phu tawk zela hrem an nih theihna tura hma latu pawl ‘Social Evil Defence Party’ (SEDP) tha mi kan din hi a hun tawh hle a ni. Hetianga hma lak a nih ngat chuan vantlãng Sualna tam tak hi do rem theih a ni ngei ang.